Talang Jeung Ungkut-Ungkut

Ku Ihung

Nurustunjung, Pamarentah teh. Ari nu beunghar hayoh wae diberean, ari aing teu dideleh-deleh acan. Naon maksudna? Pedah aing mah euweuh irongeunna, kitu? Pedah sik teu bisa mayarna? Ulah kena ka jalma sangsara terus sangeunahna nganggap belegug, atuh. Aing ge da nyaho. Da cek sasaha ge, duit Pamarentah mah nu rahayat keneh. Wajar we atuh dilebok sakitu wae mah ku aing.

Lah, eta mah akon-akon Si Lurah we. Abong kena boga kawasa. Meh duit bisa dilegleg ku sorangan. Meh duit teu ka mana-mana. Sok we cirian. Tuh buktina: si Arnas ge geuning teu kabagean. Pan sarua ngawarung. Naon bedana? Naha ari ka dulur-dulurna mah? KKN si anjing mah!

“Ieu mah lain mere, Mang Oji. Tapi dana pinjaman! Tiap bulanna kudu dibalikkeun deui.”

“Nya sarua we atuh, kuring ge rek nginjem. Sapira butuh keur pabiniheun.”

“Eh, pan tadi geus disebutkeun; ieu mah keur modal usaha. Siga keur nu ngawalarung, nu baroga toko, nu kararitu.”

“Ari tani lain usaha kitu?”

“Cih lain kitu Mang! Tapi da geus aya bagean-bageanna. Geus diancokeun kitu ku Pamarentahna!”

“Pamarentah ta jieunan si Lurah ieu teh?”

Nu ngawarung, nu noko mah jalma-jalma garableg. Teu dibantuan ku nagara ge moal susaheun. Erek ge pentaan ku nagara! Da kanyataanna mah pan nu karitu patut nu harawek teh. Tah siga si Jang Kimin. Abong kena minantuna si Lurah—pan sakitu panghawekna kana cai. Teu sirikna kabeh dipontengkeun ka sawahna. Ari aing nu ngan sacangkewok, mani dijatah kabina-bina. Teu kaop maling cai leuwih ti misti, apan digelendengna beak karep—siga ka bangsat hayam wae. Terus mun enya ge duit teh keur nu ngawalarung wungkul, naha atuh bet teu kabeh kabagean. Lain si Arnas wungkul ketah nu teu kabagean teh, si Munah ge hanteu, si Rasidin…

Geura ari Si Darta mah. Enya we da anakna. Si Encu, da adi beuteungna. Si Ali, da dulurna keneh. Si Rustam, si Wawat, si Amang—lah tuda masih sabondoroyotna, eta mah. Paling nu baturna mah ukur Haji Odik, Jang Majid, Jang Sartibi. Enya we da si Lurahna ge sieuneun ku nu baleunghar mah. Sieun dilaporkeun!

***

“Keur naon, Mang? Ngalamun wae! Geus tong dipikiran tarang botak mah, engke ge asak sorangan.”

“Goblog siah, Hansip. Ngareureuwas!”

“Kumaha yeuh jangji teh? Kalah kuring nu dicarekanna—disangka we dipake heula ku kuring.”

“Cicing atuh Hansip! Bejakeun we ka si Lurah, moal mayar kituh aing mah. Barina ge teu sapira pajeg sawah sacangkewok mah. Tuh nu beunghar pentaan mah.”

“His ulah kitu, Mang. Da pajeg mah kawajiban sarerea. Kabeh ge dipenta. Lain ukur Mamang wungkul.”

“Heueuh ari pajeg mah kabeh ge dipentaan ngan palebah Pamarentah mere duit naha make diwilah-wilah? Kudu adil atuh. Ulah hayang ngeunah sorangan. Moal.

Moal mere aing mah. Komo sakieu keur lalieur teh.”

“Adil kumaha ari Mang Oji? Ngomong teh sok ka mana karep.”

“Ulah sok saruana, Hansip. Ta pedah Dinya mah kabagean meureun nya?”

“Naon tea? Sok teu puguh jujutanna.”

“Heueuh duit nu ti Pamarentah. Nu majar injeuman keur nu ngawarung wungkul. Bejakeun ka si Lurah, tong pilih-kasih kituh. Sik meleg na tikoro!”

“Oh… Memang keur nu ngawarung eta mah, Mang. Keur modal usaha.”

“Modal usaha-modal usaha tujuh mulud! Geus puguh pangna ngawarung ge geus boga usaha. Yeuh erek ge mere modal mah ka nu susah. Siga ka kami deuleu. Lain sabalikna!”

“Lah teuing atuh, Mang. Kalah lieur ngomongkeunna ge. Nyarita we langsung atuh ka ditu. Geus lah. Jadi kumaha yeuh? Mana nya catetanna. Tah, tujuh rebueun.

Ditambah keur jalan ka makam tea. Jadi kabehna dua welas rebu!”

“Gede-gede teuing! Teu gableg teuing duit sakitu! Euweuh. Dina ayana ge teu hayang mikeunna. Tuh, budak mah rek meuli obat ge teu kabual. Meunggeus ah, da moal dibere nepi ka kadal jangjangan ge!”

“Jih kumaha ieu teh! Rek jadi warga teu baleg wae?!”

“Kumaha Dinya we lah. Barina ge tanah Pangeran naha kudu dipajegan? Pangeran ge nu geus puguh nu bogana, tara ieuh nananyakeun!”

“Atuh ulah jig-jig ka Pangeran Mang, da ieu mah urusan nagara! Lamun can boga keur mayar pajeg, atuh ieu keur ngaspal tea.”

“Sarua lah. Barina ge ka makam-makam wae kudu diaspal. Sagalarupa teuing. Rek diaspal rek dikarpetan ge, nu modar mah moal hirup deui.”

“Cih da ngaspal jalan mah lain keur nu paeh. Keur nu hirup!”

“Enya ari nu hirupna embungeun!”

“Mang Oji we eta mah da teu guyub jeung batur.”

“Mun heueuh, kumaha?”

“Nya karep we ari paeh embung dikubur mah!”

“Kajeun teuing aing mah teu dikalubur ge. Ari teu barau onaman mah!”

***

Nyaho pikieueun mah, cadu baheula milih manehna. Enya. Teu siga keur butuhna, mani ngadadak bageur ka sarerea ge. Ngadadak sok tunyu-tanya: butuh naon-butuh naon? Enya, da baheula mah hayang kapilih. Hayang didukung ku balarea. Jadah teh. Sebel aing mah. Dasar Lurah gejul. Geus prak mah jadi Lurah, bororaah inget ka nu leutik mah. Hanjakal teu milih Jang Kosim we baheula. Puguh-puguh manehna mah…

Ayeuna ge ka aing geus nulungan. Geus mere nginjeum duit keur nyuntik budak. Jaba isuk nitah ngagalengan di sawahna. Ah mun engke Jang Kosim nyalonkeun deui mah, rek milih manehna we nu jadi lurah teh.

Dipikir-pikir, bet heueuh oge omongan Jang Kosim. Kaharti. Bener. Nya ti mana atuh si Lurah bet bisa, bru di juru bro di panto? Apan ngandelkeun bengkok mah moal ge bet sabaraha. Jaba bengkokna ge geus susud ayeuna mah da dijararualan wae ku lurah-lurah memehna. Enya, nya ti mana atuh ari lain ngaleglegan duit rahayat mah. Tah siga ayeuna, ngahenggoy sorangan duit Pamarentah. Goblog. Sik geura modar we Lurah atah adol teh. Kawalat ti jalma-jalma leutik siah. Moal manpaat, deuleu!

***

Euweuh nu sahulueun kabeh ge. Teu Lurahna teu Hansipna. Sarua gejulna. Sarua lebokeun tetelo. Kadua-dua boga kanyaah, eh ieu mah kalah nyisit kudis ka nu leutik teh. Kadua-dua mere tulung kalah hayoh merejelkeun. Cek aing mah naon hesena pangngomongkeun ka nagara: rahayat teh keur salangsara, kituh—boro-boro mayaran pajeg, sakalieun keur barang-dahar ge seuseut liatna. Teu baroga cedo pisan pamingpin teh. Naraon wae atuh gawena? Teu siga mangsa keur hahaokna. Teu siga mun keur aya pamenta: Ngored jalan tea, nyieun kamalir tea, nitah ngangkutan kenteng keur Bale tea. Apan ari eta mah diumumkeunna ge teu sirikna na unggal jumaahan. Diembar-embarkeunna ge make sapeker.

Enya, teu garableg polo Pamarentah teh. Sakieu hirup keur werit teh. Sakieu hulu keur lalieur teh. Nya budak geus dua poe, nyebret wae. Rek disuntik ka Puskesmas ge tacan aya wae duitna. Tacan deui mikiran pabinihan. Maenya we atuh tandur kapandeurian deui mah. Sok lapur ku Piit ari panen panyocok teh… Jeung teu ku hanteu deui, der indung budak ngadon labuh di pancuran. Atuh jadi misalah leungeunna. Kudu neang Aki Ocim meureun keur ngurutna. Tuh, sahenteuna, roko-roko wae mah.

Duh, nya ka mana atuh neangan duit? Maenya kudu lumpat deui ka Haji Odik mah; makumaha deui ka manehna. Tapi ah moal pibenereun—babakuna nyeri hate ku awewena. Siga mangkukna, enya ge masih keneh mere nganjuk beas, tapi mani dibarengan sindir sampir sagala. “Ah sok we inget-inget ku Mang Oji, geus rieut ngitung hutangna ge...” inget keneh tah kana omonganna. Asa nyeri hate dikitu-kitukeun teuing mah.

Oh… Ah rek nyobaan we ka Jang Kosim. Maenya sugan, nu pamajikanna karek datang ti Saudi, mun teu bisa nginjeumkeun duit saeutik-eutik acan mah. Bari sakalian rek nanyakeun: Enya kitu omongan si Lurah teh? Mun enya teh si Lurah bohong, keun kasina diontrog ku manehna. Meh dipaseaan, sugan.

Enya ah!

***

Sore teh pinuh ku layung ari dada geus lugina mah. Dina saku geus indehoy duit dua puluh rebu—cukup meureun keur isuk meuli pabinihan jeung mawa budak ka Puskesmas mah. Jaba na sungut nyerebung roko bodas—nu asa nyaah dikenyotna ge, nyaah ku ngeunahna. Can deui aya keneh nyelap dua batang na kopeahna, da basa rek undur ti bumi Jang Kosim teh ngadudut heula tina bungkusna.

Leumpang, keupat ngalongkewang. Bungangang. Kaulu huat-heot sagala. Jajalaneun katempona ngabulungbung. Jalan mabra na implenganna bet jadi asa nyata bangblas ka buruan imahna.

Beak tanjakan, leok manehna mah mengkol ngenca. Nyokot jalan satapak—hiji-hijina jalan nu misahkeun imahna ti jalan gede. Enya, apan imah Mang Oji mah rada nyingkur. Kapisahkeun kebon sampeu Lurah Amar. Imah Mang Oji mah nyengceling, sorangan.

Keur tonggoy ngagandeuang na ari serenteng teh aya Careuh ka hareupeunna. Nurustunjung, cek Mang Oji, bari rengrap-ranjug tayohna asa kagebah mamarasna. Tuluy manehna luak-lieuk neangan tinggangeun. Taya nanaon. Teu eleh-geleng, beletok we motongkeun tangkal sampeu. Belewer, eta tangkal sampeu teh tuluy dipake malengpeng Careuh. Orokaya, da Careuh geus teuing ka mana, paninggangna ukur nyamos ngareureuwas kararas. Atuh Mang Oji bati bisa kukulutus.

Enya, sore teh umyang ku layung. Geus tilu poe, karek ayeuna deui aya sinangling ngahibaran eusining lamping. Piresepeun oge sore teh na mangsa kieu mah. Dina mangsa beungeutna geus marahmay deui mah.

Tapi teuing ketah keur Si Lurah mah! Duka jadi asa dicoo gado. Duka jadi asa dioles ku taleus ateul. Da eta tuda… Aya sireum bet wani jumawa. Wantun ngunghak ka Lodaya. Apan euweuh tina sajarahna sato lemet wani calutak ka tuan raja. Ari ieu?

Mimitina mah da teu kapikiran—lamun indung-sukuna teu tipagut mah. “Jadah siah!” cek kowowongna bari muringis. Ti dinya, nya manehna jadi ngeuh kana talang paralon nu ngabugigak na tincakeun. Talang nu ngembat ti girang, nu engkena ngagolontor ka balongna si Lurah Amar. Antukna, nyel we manehna teh ambek kudua-kutilu. Nya ambek dumeh tijetruk, nya ras oge ka nu boga talangna.

Kukabeneran deuih ti lebah lamping, ungkut-ungkut jol padungdung—asa ngahaja madungdengkeun sagala kaijid manehna ka Lurah Amar. Siga sahate jeung ungkut-ungkut, sirah Mang Oji ge pipilueun unggut-unggutan.

Naon nu diunggutkeun ku Mang Oji, uing mah apal! Da memeh nyaritakeun ieu ka Baraya, apan ku uing mah ditanyakeun heula ka jinisna. Centeh, “Mang, ari basa kamari, basa memeh ngajejekan talangna si Lurah, naon nu diunggut-unggutkeun ku Mamang?”

“Keun kasina karasaeun ku tulang beuheungna. Meh malodar anak kancrana!” Cenah bari bangun nu bagja kacida

***

Bandung, Maret-Mei 2009

 *) Pangarang nu boga kahayang: isuk-geto jadi Lurah di lemburna.

Tom Cruise

Ku: Roro Siti Rohimah

Kira-kira taun 90-an...
Awakna kaitung pendek mun dibandingkeun jeung babaturanana, da jangkungna ge pas-pasan keur tukang nyupiran kapal udara mah. Lamun ningali Letnan nTom teh kuring mani sok hokcay. Turun tina F14 Tomcat (harita mah can usum Sukhoi), leumpangna tegep, ngelek helm, make overall oranyeu (omat, ieu mah lain seragam tukang parkir nya...) irung bangir, rambut cepak, biwir ambucuy, aya kempot na pipina. Baris opatan jeung babaturanana, gagah kacida.
Hiji poe, kuring beres nga-instruktur-an kelas Jang nTom, manehna ngadeukeutan ka kuring. Nyebut Ujang soteh pedah we manehna murid kuring. Tadina mah tengsin boga kabogoh ka murid, pedah umur kuring ngan beda saeutik jeung manehna, jadi jiga sawawa. Mun kabeneran keur di kelas, Jang nTom jiga nu bener-bener merhatikeun ka materi nu dibikeun ku kuring. Panonna sok neuteup anteb, tapi lila-lila aya imut nu ngandung harti...euh...matak ratug jajantung. Tapi kumaha deui? Da kuring ge bogoh ....
"Neng Odah, ka Pangandaran yuuuu... enjing Akang (keukeuh nga-Akang-keun) teu aya jadwal latihan ngapung"
"Okey, Let. Inget, ieu di kelas keneh...!" ceuk kuring jaim, bari panon culang-cileung da bisi katohyan ku batur.
Jang nTom nyampeur kuring ka Mess, make motorna, Ducateuing. Disidik-sidik beuki kasep bae Jang nTom teh, komo ayeuna mah teu leupas tina kaca panon hideung, teuing sieun serab... teuing sieun kapireupeunan... atawa keur belekan kitu? Katambah make jaket kulit hideung (sigana mah buatan Garut, da dina radius sameter masih keneh kaangseu bau domba keneh...)

Watching every motion
In my foolish lover's game
On this endless ocean
Finally lovers know no shame
Turning and returning
To some secret place inside
Watching in slow motion
As you turn around and say

Take my breath away
Take my breath away....
*****
Bari ngadengekeun lagu Take my breath away tina walkman, kuring jeung Jang nTom nyemprung ka arah Pangandaran. Seaaakkk...abong make Ducateuing, di unggal pengkolan motor dengdek ka kenca jeung ka katuhu. Tuur kuring & Jang nTom ampir ngagaris-ngagaris bae kana aspal, kumaha we pembalap MotoGP. Kuring tinangkod-nangkod we nyekelan beuteungna, bakat ku sieun labuh. Tiris ongkoh. Eh, kasempetan ketang... iraha deui?

Wanci pabuburit, anjog ka Pangandaran. Milihan tempat sisi basisir nu rada ngeunaheun jeung teu pati loba jelema nu lalar liwat. Asik diuk paduduan di sisi basisir bari ngadengekeun lagu Doel Sumbang...

Harita basa usum halodo panjang
Calik paduduaan
Dina samak salambar
Hmmm.. saksina bulan anu sapotong
Hmmm.. saksina bentang anu baranang

Aya kasono aya katresna
Aya kadeudeuh aya kanyaah
Ngabagi rasa bungah jeung bagja duaan
Aya kasono aya katresna
Aya kadeudeuh aya kanyaah
Ngabagi rasa bungah jeung bagja duaan
Sisi laut Pangandaran...
*****
Teuing kabawakeun ku eta lagu atawa ku kaayaan alam nu sakitu endahna...
Jelegurna lambak nu neunggar kana cadas...
Daun kalapa katebak angin jiga nu ngagupayan...
Angin sagara nu tiis ngahiliwir...
Jang nTom mimiti nguniang...
Nu tadina diuk pagigir-gigir, jadi malik nyanghareup ka kuring...
Neuteup anteb... nyekelan leungeun... diusap...
Beuki lila beuki ngalegaan wewengkon nu di usapna...
Beuki tarik...
Kuring ngan bisa nyebut... ngaran manehna...
Beuki tarik... tapi semu digugunyeng!
"Odah!!! Ieuh, hudang geus beurang! Ngan nTam-nTom we! Tuh, geus ngaliwat Si nTom tukang sayur mah!" Ema, ngagareuwahkeun kuring nu keur nikmat ngimpi dina pilem TOP GUN.****

Teu Sangka

Ku Fendy Sy. Citrawarga

"Anduk, anduk, araranduuuk......!" Kadenge aya nu dagang gogorowokan mani cowong. Inget pamajikan butuheun anduk da ningan awewe mah sok gojeh masing alus keneh oge sok hayang geura ganti, kuring kaluar ti imah ngageroan tukang anduk. Belaan jejengkean najan sendal kulit empuk weuteuh keneh ngabagug parkir dina taneuh. Lebar rek make teh bisi ruksak heug bayareun keneh. Sina ngabagug di buruan soteh seja mapanas nu ngalaliwat ngarah disangki jalmi gaduh.
"Anduk-anduk!" cekeng. Nu dagang haget nyampeurkeun.
"Sabarahaan anduk Mang?"
"Mirah Pa, mung tilu puluh lima!"
"Tilupuluh lima naon?"
"Muhun tilupuluh lima rebu rupia. Teu werat bade ngical tilupuluh lima juta teh, hawatos heug nagara nuju krisis!" ceuk nu dagang. Ngabojeg ti dituna mah.

Torojol nu boga hadas kaluar ti kamar.

"Tah nu dagang anduk!" cekeng ka pamajikan. Blus sorangan mah asup ka jero imah neruskeun hanca pagawean. Nu adu rega hoghag di teras.
"Sabarahaan Mang?" tanya indung budak mitembeyan adu rega.
"Mirah Bu Haji mung opat puluh rebu," ceuk nu dagang. Beu, si kehed.

Cikeneh teh nongtoreng nawarkeun 35 rebu, ayeuna geus jadi opat puluh rebu.

Anehna, indung budak mah bangun tiis. Ninggang ka sorangan mah kudu geus ngabuleudkeun peureup.

Kedewek indung budak ngarontok anduk nu kelirna warna-warni. Aya nu hejo, beureum, gading, koneng, kumaonam bandera partey.

"Sarae Bu Haji, sarae," ceuk nu dagang ngabuih. Geus pok deui nyebut Bu Haji.
"Jieunan mana Mang?" tanya teh mairan bari jongjon baranggawe.
"Gondewah Pa!"
"Sapuluh rebu we nya?" ceuk indung budak. Hag siah, lebok tah!

Nawarkeun opat puluh rebu, ditawar sapuluh rebu. Paingan indung si kucrit katenjo tiis da meureun geus boga rudal pameupeuhna.

"Hatur nuhun Bu," ceuk nu dagang, ukur nyebut bu teu make haji. Teuing ku naon. Direret ku juru panon katenjo jamedud. Indung budak jongjon pipilih deui. Dialak-ilik, dibeber-beber, malah aya nu dikebut-kebut sagala.
"Nya Mang sapuluh rebu, da kasep!" pokna bari luway-liwey gumeulis.

Puguh we jero dada ngaheab.

"Ari Bu Haji, piraku Emang teu gaduh bati?" Kasebelanana teh kareret imut. Hulu angen karasa aya nu nonjok. Temahna nyiak kana embun-embunan.
"Lah si Emang mah!" pamajikan humandeuar.
"Tos we tilu puluh lima rebu bubuhan ka Bu Haji we ieu mah.

Ngaraketkeun duduluran. Ka ibu-ibu sanes mah teu dipasihkeun, sing sumpah!"

Geus pok deui nyebut Bu Haji. Kuring nyaan hayang seuri ngadenge tukang anduk nyebutkeun teu dibikeun ka ibu-ibu nu sanes. Nya teu dibikeun da teu dibeuli.

Saha nu daek meuli anduk ditekuk.

"Sakitu wae!" ceuk pamajikan bari ngecagkeun anduk tangka satambruan.
"Sakitu sakumaha?"
"Enya sapuluh rebu!"
"Ituh geura. Mana kanggo Emangna sakitu mah teu jinis-jinisna acan.

Mangkaning Emang teh teu acan neda, teu acan nyesep, nyirop, teu acan deuih kanggo ngarosikoan anak mitoha. Mangkaning upami rosiko dapur murugul teh baeudna miyuni baud, pageuh. Sing hawatos we....Bu Haji" pokna lumengis. Ti dituna mah meureun menta dipiwelas.

"Enya sakitu!"
"Eta Bu Haji, enya sakitu, enya sakitu deui wae. Sakitu teh sakumaha?

Saratus rebu? Candak lah bubuhan ka Bu Haji we."

"Enya saratus rebu sapuluh sikieun!"
"Bade sabaraha hiji nganggona?"
"Hiji we, loba-loba teuing!"
"Manawi teh bade ngaborong wantun sakitu teh. Kieu we atuh nya bilih kabujeng hujan. Tilu puluh we. Mangga bade nu mana? Nu hejo, nu beureum, nu koneng? Ketang da Bu Haji mah demplon, nganggo kelir naon wae ge teu burung payus!" Jeletit hate kaciwit deui.
"Gampang milih kelir acak corak mah mah Mang. Kudu puguh heula haregana. Sakitu mah sok!"ceuk indung budak deui bari ngolesed ninggalkeun nu dagang anduk.
"Tos we dua lima!" ceuk nu dagang bari ngajewang leungeun indung budak. Meh we keuna. Kuring ge replek rek nyokot asbak tadina mah. Nyaan mun wani-wani nyabak, rek dipalempeng asbak.
"Sakitu!"
"Saur Emang ge jinisna teh dua puluh. Buruh ngider lima rebu. Meujeuh we tinimbang angkat ka Pasar Baru mah. Teu acan ongkos, jajan, dan ituh inih!" Angger ngolo.
"Enya sakitu!" ceuk pamajikan, geblus ka kamar.
"Tos we lah panungtungan ayeuna mah. Dua puluh rebu!"
"Sakitu!" tembal pamajikan pageuh. Si tukang anduk ngahuleng. Antukna nu tadi kuring ngarasa timburuan teh jadi watir. Sup ka kamar.
"Nu kelir kumaha anduk teh? Beuli we dua puluh rebu ge karunya," cekeng teh.
"Enya sakitu!" ceuk pamajikan, teu beunang diongget-ongget.

Kuring kaluar ti kamar. Tukang anduk ngajanteng keneh.

"Candak!" cenah, teugeug. Torojol pamajikan kaluar. Laju milih anduk.

Nyokot hiji kelir beureum. Creng dibayar. Ih geuning mere duit dua lambar. Nu hiji sapuluh rebu nu hiji deui lima rebu.

"Ning ieu mah lima welas rebu Bu Haji? Pan tadi mah Bu Haji nawis sakitu, muhun sapuluh rebu. Teu kenging ngabohong ah bilih doraka," ceuk tukang anduk bari mulangkeun deui duit lima rebu perak. Gejlig indit. Mani rurusuhan, teu nuhun-nuhun acan.
"Teu sangka nya manehna, dina jaman orowodol kieu, aya keneh nu soleh!" pok teh. Pamajikan tiba ngaheueuhan. Geblus manehna asup ka kamar.

Kuniang kuring hudang, maksud mah rek nyait kolor tina popoean. Barang rek make sendal, enya nu diparkir di buruan, geus lebeng.

"Manehna, manehna, ka mana sendal?"
"Sendal nu mana?" Indung budak norojol bari nyolendang anduk.
"Sendal kami pan tadi teh di dieu."
"Sendal nu kenging ngiridit?"
"Enya, tadi teh basa nyalukan tukang anduk aya keneh!"
"Nya duka atuh. Boa ku tukang...aaan.."
"Geus moal salah. Si kehed...," piceurikeun nyelek na tikoro.

Pudingding napsu. Sebrut nyusul tepus. Teu manggihan tapak-tapakna.

***

Beuteung Bureuyeung, Salaki Dipateni

Tina Katurug Katutuh Majalah Mangle

Najan bobogohan geus tilu belas taunna ge, kawin mah kakara sataun jalan. Sabab loba halanganana. Utamana mah, bapa teu doaeun, lantaran pisalakieun teh beda agama. Teu sapaham jeung kulawarga kuring. Dikawinkeun teh, pedah salaki daek asup agama nu diagem ku kuring. Duka teuing bener henteuna mah. Ngan kuring sah ditikah ku manehna, nepi kakandungan lima bulan jalan.

Dasar nasib goreng pisan, keur sono bogoh, salaki maot ngadadak, ngagantung maneh di imah kontrakanana. Matak sedih jeung nalangsa. Sabab, budak dina kandungan, moal nyahoeun di rupa bapa.

***

Teu nyangka saeutik-eutik acan puguh ge. Salaki nu teu kungsi gering galingging panas tiris heula teh, bet maot ngadadak di imah kontrakanana. Asa dibentar gelap tengah poe ereng-erengan. Matak ngajenghok, matak teu percaya ge. Samemehna teh teu meunang pirasat naon-naon. Malah kamari sore teh, salaki nepungan kuring ka imah. Henteu sare di imah, lantaran aya perlu ka lanceukna heula. Kuring ge teu boga sangkaan gerong, yen patepung jeung manehna teh, mangrupa patepung nu patungtungan. Lantaran manehna moal papanggih deui jeung kuring.

Nurutkeun beja ti tatangga mah, maotna ge, matak ear sajagat, ngageunjleungkeun tatangga nu dareukeut. Sabab maotna teh, ngagantung maneh. Duka teuing bener henteuna mah. Naha bener-bener ngagantung maneh, atawa aya nu mateni? Sabab kuring teu nyaksian, nyahona sanggeus aya kana tilu poena. Kuring meunang beja ti tatangga nu deukeut. Malah tatanggana mah, teu nyahoeun, yen kuring teh pamajikanana. Sabab, ceuk tatangga deukeutna mah, salaki teh masih bujangan, lelengohan keneh. Beu, matak sedih puguh. Salaki teh, geuningan teu bebeja geus kawin. Hayang bujangan saumur-umur. Duka teuing ku naon.

Lantaran maotna teh araraneh, matak nyurigakeun. Nepi ka kiwari masih keneh ditalungtik ku pihak berwajib. Lamun enya maot ngagantung maneh, piraku deuih ngagantungna teh, teu pati luhur. Estu handap pisan. Jeung nu matak helok teh, ceuk tatangga nu nyaraksian mah, dina awakna aya raca tapak neunggeulan. Boa, samemeh maot, salaki teh dirogahala heula atawa galungan heula jeung nu maehanana. Tapi saha jalmana nu maehan salaki teh. Da, sidik, ceuk tatangga sejenna mah, basa salaki ngagantung maneh, pantona dikonci di jero. Bingung puguh. Tapi ketang, pikeun pulisi mah teu putus harepan kitu. Boa, loba carana pikeun nalungtik rajapati ieu teh.

Nu matak sedih iwal ti kuring sorangan. Kakara kawin, can sataun-taun acan. Salaki kalah ka maot ngadadak, teu kabejakeun gering heula. Meureun budak nu dikandung teh, moal nyaho kana rupa bapa. Padahal bapa hidep teh, kasep. Jangkung gede. Wah, matak loba wanoja nu kairut weh. Malah kuring ge, bobogohan teh, aya kana dua belas taunna. Karek nincak ka tilu belas jalan, kakara kolot satujueun.

Lain kuring henteu hayang buru-buru kawin. Tapi kolot teu panujueun. Ari nu jadi sababna mah, lantaran manehna jeung kuring beda agama. Ieu pisan, nu ngalantarankeun kuring jeung manehna teu bisa buru-buru ngahiji. Malah bapa kuring ge geus sumpah, moal rek ngawinkeun kuring, lamun pisalakieun henteu daek pindah agama, ku bapa teh moal rek dikawinkeun. Beu, cilaka we.

Aya kana dua belas taun bobogohan tea. Matak era, matak wirang, lamun henteu ngahiji, henteu tuluy kawin, ngawangun rumah tangga mah. Era ku tatangga, era ku sobat-sobat. Hanas teu kawin ka batur, ka manehna ngan saukur bobogohan wungkul. Boa batur mah, boga sangkaan goreng ka kuring teh. Dua belas taun bobogohan kitu, geus lideug pisan, lamun imah mah. Geus kari hampasna. Geus lain parawan deui, cenah.

Manusa tea, keuna ku owah gingsir. Komo salaki teh pinter ngarayuna. Pinter pisan, ngolo-ngolona, nepi ka kuring ge bobor karahayuan. Serah bongkokan ka manehna. Kuring daek dikukumaha, daek digulanggaper ku manehna, lantaran jangji isuk atawa pageto ge rek ngawin kuring, pokna teh.

Rumasa kuring ge bogoh pisan. Bogoh kabina-bina. Kawas euweuh deui kabogoh nu bisa nandingan manehna. Sabab, manehna teh kasep, gagah. Loba kaom wanoja nu bogoheun. Malah, basa keur bobogohan jeung kuring ge, loba kaom wanoja nu kapelet, kapentang asmara ku manehna. Lamun kuring teu bisa buru-buru kawin jeung manehna, bisa cilaka tilu belas. Bisa manehna diiwat ku awewe sejen. Ti batan, ku batur, leuwih hade dipiheulaan ku kuring.

Pindah Atawa Kapaksa?

Rumasa kuring teh ipis iman, daek dibobodo ku manehna. Rumasa deuih, kuring bogoh pisan, teu bisa dihalang-halang deui. Kuring teh teu daek dijodokeun ku kolot. Sabab hate tetep manteng ka manehna. Hate ngarasa bungah teh, manehna jangji rek pindah agama, rek ngangem agama Islam. Ngarah bisa buru-buru ngahiji jeung kuring, ngawangun rumah tangga nu Sakinah.

Lantaran manehna jangji rek pindah agama tea, kuring ge daek dipihukum ku manehna. Kolot nu tadina teu satujueun, ahirna mah jadi leah, satujueun. Sabab, manehna geus pindah agama. Kuring ge ngarasa atoh kabina-bina, sabab, manehna moal lila deui bakal jadi salaki kuring. Salaki nu dipicangcam beurang kalawan peuting.

Kawin jeung manehna, teu direnceng-renceng. Estu basajan pisan. Nu penting mah, asal salamet. Tatangga, dulur jeung sobat-sobat deukeut wungkul nu diarondang mah. Ngan henteu kabeh. Ti pihak salaki mah, teu aya pisan nu datang. Lantaran indung bapana di Jawa Tengah. Teu kaburu dibejaan, pokna teh. Ngan sobat-sobat batur sapagaweanana aya nu datang teh. Teu diarondang kabeh.

Ngan nu ngarasa heran teh. Masing kuring geus kawin ge, manehna tara unggal peuting sare di imah. Remen balik ka tempat kontrakanana. Duka teuing ku naon, kuring ge teu ngarti. Basa kuring hayang mondok di tempat kontrakanana teh, kalah dicaram ku salaki. Padahal kuring teh, pamajikanana, lain deungeun-deungeun atawa kabogohna. Wajar bae lamun mondok saimah bareng teh. Sabab kuring jeung manehna teh geus sah jadi salaki jeung pamajikan, lain deungeun-deungeun. Ngan salaki kawas nu teu panujueun. Kuring he ahirna teu bisa maksa, bisi tuluy jadi papaseaan.

Kuring ayeuna mah kakara sadar, boa manehna pindah agama teh kapaksa, lantaran hayang ngawin kuring wungkul. Pedah manehna jeung kuring teh geus aya kana tilu belas taunna bobogohan. Lamun henteu tulus dikawin, ngarasa karunyaeun ka kuring, bisa jadi wirang. Bisi jadi goreng. Geus kawin mah, boa manehna teh balik deui ngagem agama manehna.

Loba Kabogohna

Teu nyaho bener atawa henteuna mah, sabab kuring sorangan can kungsi manggihan salaki reureujeungan jeung awewe sejen. Nyaho teh, ngan saukur ceuk beja wungkul. Beja ti babaturana jeung tatanggana. Ceuk batur mah, salaki teh remen reureujeungan jeung awewe sejen. Remen salingkuh jeung awewe nu geus rumah tangga. Di tempat kontrakanana mah, ngakuna teh masih bujangan.Masih lelengohan keneh. Padahal, nu sabenerna manehna teh resmi geus kawin jeung kuring. Tapi duka teuing ku naon, manehna mah kalah ka tetep mungkir.

Naha gengsi kitu manehna kawin jeung kuring teh? Atawa manehna mah hayang tetep mertahankeun status jajaka kasep nu can kawin, ngarah loba wanoja nu kabandang ku manehna. Sabab, lamun manehna geus kawin mah, moal bisa bebas jeung laluasa bobogohan deui ka awewe batur. Bakal jadi pamaeh. Duka tah, lamun hayang kitu mah. Kuring can kungsi ngobrol panjang lebar jeung manehna, lantaran manehna kaburu maot manten.

Malah nurutkeun tatangga nu dareukeut mah, unggal poe Minggu, manehna teh remen ka Gereja, lain ka Masjid. Padahal basa kawin ka kuring teh, manehna geus pindah agama. Geus ngagem agama Islam. Tapi kunaon bet tetep bae indit ka Gereja? Kuring ge teu ngarti. Bener ari kitu mah. Manehna pindah agama teh, lain kereteg hate sorangan, tapi kapaksa hayang ngawin kuring wungkul. Kawin ka kuring ge, meureunan kapaksa. Sabab, di tempat kontrakanana mah, manehna teh tetep ngaku masih bujangan keneh.

Malah ceuk tatangga nu dareukeut sejen mah, salaki teh loba kabogohna. Loba kaom wanoja nu ngahaja daratang ka imahna. Hayang indehoy, ngobrol lila bari nyalse di imahna. Ngobrol paduduaan nu lain muhrimna tea, masing teu ngalakukeun pagawean nirca oge, tetep bae bakal goreng kasebutna.

Nu ngahaja daratang ka imahna teh, lain bae kaom wanoja nu lelengohan wungkul, tapi aya oge kaom wanoja nu geus rumah tangga. Salaki teh loba kabejakeun sok resep ngaheroan pamajikan batur. Ngaheroan pamajikan tatangga nu dareukeut, cenah. Duka teuing bener henteuna mah. Kuring masih keneh can percaya. Lolobana kabogohna teh kaom wanoja nu geus aya umuran.

Beu, beu, boa salaki teh boga kasakit aneh. Resep ka wanoja nu geus umuran jeung boga salaki. Padahal manehna teh, geus boga pamajikan. Naha teu wareug kitu boga pamajikan hiji teh? Hayang boga sabaraha hiji kitu? Matak keuheul jeung sedih. Tapi teu bisa kabudalkeun. Sabab salaki geus maot.

Nurutkeun beja mah, samemeh salaki maot ngagantung maneh teh, kungsi parea-rea omong jeung tatangga heula. Pedah, salaki kanyahoan salingkuh jeung pamajikan tatanggana, kapergo ku salakina. Tuluy rame parea-rea omong, pasea. Nu ahirna salaki ngagantung maneh di imah kontrakanana. Bener henteuna mah, duka teh teuing? Sabab kuring mah teu nyaho mimitina. Nyaho-nyaho, salaki ngagantung maneh we.

Meureun mana kieu ge, geus nasib kuring. Lamun enya, salaki maot ngagantung maneh, muga-muga bae sing dihampura dosa-dosana. Lamun, salaki bener aya nu maehan, sing kapanggih nu maehanna. Sing bisa dijagragkeun ka pangadilan, saluyu jeung amal perbuatanna. Keun, kuring mah rek ngadoakeun ti kaanggangan bae. Moal rek pipiluaeun deui.

***

(Sakumaha nu dicaritakeun ku Ibu Wiwit ka Wanem/02)

CIRICIT BEURIT

Carpon Toni Lesmana

Hareupeun saung. Durukan ngabebela, bangun hayang ngarérab peuting nu jempling. Hayang ngaduruk lalancip angin, jerit jangkrik, genggerong bangkong. Hayang ngaduruk pucuk-pucuk kalapa, méga jeung béntang nu gumeter. Hayang ngaduruk langit.

Sardiat teu eureun nambahan suluh. Ngagarabyag. Mabra buruan saung. Sora seuneu ngahakan dahan garing. Tingbeletok suluh awina. Silalatu nyieuh-nyieuh cika-cika, sina rabeng luhureun kotakan. Sawahna. Sawah nu keur disawang. Diimpleng jeroning mongkléng. Mongkléng peuting. Mongkléng haté.

Isuk panén! Gerentesna semu ketir. Siki-siki paré racleng dina panonna marengan serebung silalatu. Ari dina dadana, rébuan beurit ngasrék ngagares jajantung.

Sardiat haben ngalinting bako. Cacarita jeung haseup. Seuseup deui. Nyeuseup deui. Munggah kebek dadana. Bangun hayang muput nu motah dina rasa. Kalah batuk mani ngéhkéh. Lung, dipiceun. Gap deui, ngalinting. Bari malaweung kabandang koréak gagak.

Peuting, peuting geus nihtir deui. Siga saratus peuting nu ngéntép na lelembutan. Lelembutan Sardiat. Nihtir. Ricit ti saban madhab. Ti galengan ka galengan. Ricit patumpang tindih dina saban kotakan. Siga peurih saratus peuting nu kaliwat. Saratus peuting saprak ngarambét mindo. Saratus peuting nu ditahan sajeroeun tulang iga. Kiwari usik. Rampak usik. Dina tulang. Dina daging. Dina getih. Usik-usikan. Tuluy ngamalir kana saban pori-pori kulitna. Ngamalir ka saampar hawa. Kana peuting nu nihtir. Kana angin nu ricit. Kana silalatu nu merul.

Kalangkang silih kalangkangan. Kumalangkang. Rumingkang. Ringkang-ringkang. Juringkang poé pakaléng-kaléng. Kakalayangan. Jangjang hariwang.

Sardiat hayang ngarambét poé nu neba di mana-mana.

Keur kitu, sorot batré ngaburinyay dibarengan sora suku. Ngagesruk di pipir saung. Gigireun balong. Gesruk. Burinyay. Gesruk. Burinyay. Aya nu ngurunyung diharudum sarung. Ngajanteng sakedapan. Surat-sorot kana kotakan. Dipapay imeut naker. Kucrak-kecrek. Sebrot deui. Meneran pisan pupuhunan anyar nancebkeun. Sarénghapan. Disorotkeun ka jauhna. Kana tungtung amparan kotakan. Rumahuh. Tuluy dipangpéngkeun ka luhur. Ka langit. Kana béntang nu gumeleter. Lir ngintip riuk nu nyamuni satukangeun langit. Ngaharéwos sosorangan. Antara ngadunga jeung nyupata. Teu pati jéntré.

“Kadé isuk jam genep, Sujang! Kitu, cék itungan Emang!” sora beurat semu peura.

“Diutang-itung gé moal matak untung!” Sardiat némbal, les-lesan, sabot rut-rét kana sarat keur pupuhunan; kana buah kawung nu ruruntuyan, kana janur, kana duwegan, nu ngarantung na palang saung.

“Tong aral! Saréréa kapan. Mun kitu ancur sorangan!”

“Batur onaman usum kamari marucekil! Uing? Mindo dihanca si monyong! Usum kamari ngéclok ka Emang keur nyumponan nu boga sawah! Boa-boa mindo ngéclok deui!” Sardiat neuteup nu ngajanteng, ngaliwatan pucuk-pucuk seuneu. Teuteupna lir sapasang walungan és, tuluy leyur saluhureun durukan.

“Geus ti baheulana! Nu boga sawah lalolong haté! Kanyahona kintalan paré pareng panén! Teu miroséa buruh macul, harga gemuk jeung bebengok hama! Tapi, takdir kudu ditarékahan, Jang!” Mang Mahdi malik. Ngagesruk ngadeukeutan nu ngabebela. Sarungna murag kana taktak. Lalaki kolot. Kumis baplang badis ruruntuk oah. Panonna seukeut. Nengetan polah Sardiat.

Sardiat anteng nurun-nurunkeun doran nu ngagarantung dina bilik saung. Doran pacul saopat-opat diturunkeun. Hiji-hiji dibebeskeun kana seuneu.

“Nyaah, Sujang!”

“Diteundeun kalah matak heurin! Teu jadi duit!”

“Montong ngarasula! Anggur mikir pikahareupeun! Cikan ngasaan bakona! Euleuh, jadi inget ka Bapa ilaing, Si Jenat. Bako Pasigaran, lin?” diuk dina tangkal gedang nu ngajepat. Maut bako jeung pahpirna. Ari panon tuluy manco nuturkeun laku Sardiat nu laju ngasur-ngasur doran.

“Baheula. Déwék teu béda jeung silaing!” Mang Mahdi ngalungkeun suluh urut nyeungeut lintingan. “Na dikirana Jang Haji teu kejem kitu? Kejem! Kejem kacida! Teu béda ti Kuwu kiwari. Ngan déwék teu paya dikakaya! Tiap panén tekor, teu sirikna lir anjing manggih bagong! Déwék teu paya. Méméh digebrag. Ngagebrag ti heula. Hiji waktu, déwék ngamuk di imahna. Teu sangka, borangan! Berekah, bageur nepi ka ayeuna!” ditungtungan nyéréngéh, reueus kana katineung nu dipurak. Sardiat seuri leutik. Seuri nu nyiriwik kana ati.

“Paré urut kamari moal waka kagantian, Mang?”

“Keun! Nu puguh silaing kudu boga ketak! Ulah sabar teuing siga bapa ilaing! Montong daék diidek waé! Da lain taneuh!”

Sardiat jempé. Mang Mahdi teu eureun manjangkeun kalimah. Marengan létah durukan nu beuki rongkah. Tuluy manjang unggah ti kotakan ka kotakan. Kekecapan ngeteyep dina tumpukan sora-sora peuting. Ngaduruk waktu.

Anjing babaung ti jauhna. Ti luhur pasir.

Sardiat mulang ka imah. Dina korsi. Kasampak Cicih, pamajikanana. Mapatahan nulis ka Déwi, budakna nu karék kelas dua SD. Luhureun méja. Aya sangu goréng setengah piring, coét jeung gelas taya eusian. Aya baskom héjo ditutup kaén bodas. Bari kerung, ramo Sardiat mukakeun tutupna.

“Bérés geuning?”

“Ti Mang Mahdi. Magrib ka dieuna.” témbal Cicih. Pék ngusap sirah Déwi. Cengkat. Koloyong ka dapur. Teu lila kapireng sora cai nyurulung. Ngaronghéap geus mawa gelas cikopi. Sok hareupeun nu mencrong kénéh eusi baskom. Kana sarat pupuhunan. Kupat. Bubur bodas, bubur beureum. Opak. Wajit. Puncak manik. Béas samangkok jeung duit kencring. Kekembangan. Menyan. Surutu. Eunteung. Jeung étém.

“Naon hartina sugah-suguh? “ Sardiat ngicip-ngicip kopi.

“Ari taeun téh! Manjangkeun lalampahan karuhun. Émut kasauran Bapa kapungkur, ulah hilap kana akar!”

“Ongkoh badé nanggap jentréng? Resep Déwi mah, kapungkur ogé nuju aya aki. Nu ngibingna, Pa! Geuning Nini Ima mani siga nu ngapung. Siga heulang nuju muir di langit!” Déwi luncat tina korsi. Nyéta-nyéta nu ngibing jentréng. Gancang dihuit ku Cicih.

“Déwi kamari pan ngagambaran oray-orayan, nya? Enjing urang apungkeun di sawah. Ngajak A Médi, wé! Ayeuna énggal bobo! Tos wengi! Tuh, aya anjing babaung!” Sardiat ngupahan nu nagih janji.

“Alah Uhun! Asik! Warna-warni di langit! Sing luhur diapungkeunana. A Médi téa jagoan!” Déwi lunggak-linggeuk. Cumentil. Mérésan buku. Tuluy ngagusur Cicih asup ka kamar. Ngolo hayang dipangdongéngkeun. Sardiat nuturkeun ku teuteup.

“Kadé reksak! Buku éta warisan ti Uyut. Nuju Nini saageung Déwi. Kedah apik. Kamari dugi kamana?” Nu guntreng di jero kamar. Teu lila, bet kapireng sora Cicih  ngahariringkeun lalakon Déwi Rengganis. Sorana tembus ka saban rohang. Rohang tengah nu heureut. Sardiat guligah sorangan. Kurulang-kuriling. Noong nu ngadongéng. Lalajo antayan sireum dina témbok. Ngintip eusi baskom. Nénjo cakcak nu nguliwed satukangeun kalénder gambar amparan sawah nu paréna meujeuhna alaeun. Lir amparan emas handapeun langit bungur. Asa aya nu ngarabut jajantungna. Mangsa sapasang beurit. Sapasang beurit luncat kana méja, tingarajleng kana ubin. Tingciricit muru dapur. Nyeblak. Asa dibalangkeun ka jurang. Bari taya pamuntangan.

Poé isuk, kuma isuk! Cék Sardiat bari ngoloyong ka kamarna. Kekedengan. Bari tagiwur. Katingtrimkeun ku sora Cicih nu lir hiliwir malati pareng bulan samagaha. Sakedapan nyieuhkeun ricit. Ngalenyap sakedapan. Di nagri impian Sardiat nénjo rébuan beurit ngahanca pupuhunan, ngahanca sanggar jeung eusina. Merul satangtung tangkal-tangkal kalapa. Ngagares lembur. Ngagares nagara. Ngagares mangsa.

Lilir sakedapan. Hawar-hawar wawacan Rengganis bet kapireng jadi nu ngaji. Walungan ayat suci némbrés ngamalir jeung ingsreuk. Rét. Dina ubin. Saluhureun sajadah kucel. Cicih geus dimukena nyanghareupan kitab.

Isuk-isuk. Panon poé geus moncorong. Sardiat ngaléngkah bangun teu napak. Langlayangan oorayan gupay-gapuy dina tonggong Déwi. Hareupeunana. Srog ka sawah. Nu dibuat aranteng. Ngarit paré diunggal sisi. Ipis naker. Tengahna héjo cawérang. Taya alaeun.

“Ari ilaing siga lain turunan tukang tani! Langlayeuseun siga langlayangan kapakan.” Mang Mahdi nyengor.

Sardiat ancrub ka sawah. Laju milu ngalaan paré. Guntreng jeung arit. Saarit-aritna.

Hawa panén ngungun. Tarungkul jeung arit séwang-séwang. Nu réngsé, maju ngagebot. Ukur Déwi nu jigrah noongan puncak manik. Oray-orayan ngibing saluhureun pucuk kalapa rawing.

Méh saréréa ngeureuyeuh ngagebot. Sada motor digaur-gaur deukeut saung. Kuwu melak cangkéng bari ngulincer balong. Sardiat kalékéd nyampeurkeun nu bolotot ngomé huis.

“Déwék hayang nempo lauk, euy! Cing, pangbedahkeun! Ngeunah sigana mais lélé! Baradag temen!!!” pokna mapag nu moyongkod.

Nu dititah tiban mangga. Gebrus ka balong. Ngabedolkeun liang pamiceunan. Cai ngagewor ka kotakan landeuh. Kuwu jalang-jeleng. Jamotrot nénjo antayan tangkal kalapa lebah wates jeung sawah séjén. Kerung. Gogodeg.

“Teu sangka!! Lain ukur beja! Bener-bener!!! Silaing sok ngajualan kalapa ka saha?” Kuwu ujug-ujug nyeuneu.

“Teu pisan-pisan! Tara kumawantun!” Sardiat karék hanjat.

“Buktina! Tina ngaratus, ayeuna sia ngan lilikuran ngirim ka déwék. Duwegan dibajongkeun?”

“Apan tuang putra, nu bungsu, nu sering ngala duwegan mah!” Sardiat ngarénghap jero. Neureuy nu ngabagegel. Kitu buktina, kalapa mun loba diala duweganana, tangtu sok nyéot ngagoréngan.

“Wani sia nyalahkeun anak déwék!!! Teu gableg cedo! Na sia poho?!! Nyatu ti tanah aing!! Gogobrog di lahan aing!!! Padu nuduh wé, siah!!!” Kuwu tutunjuk bari tipopolotot. Bangun rék sahabek-habekkeun.

Sardiat ngeluk di sisi balong. Tipepereket nahan nu ngagedur jeroeun dada. Kuwu ngawur-ngawur supata. Sagala disabit. Jalang-jéléng. Jamotrot. Sésa durukan disépak. Mang Mahdi ngaragap arit.

Balong orot. Kari samumuncangan. Ngan ahéng. Taya nu motah. Ukur hiji dua tingkocépat. Ukur impun jeung buruy minuhan unggal juru.

Sardiat sepa. Kuwu euceuy saga. Ngagejlig muru jalan.

“Sia ditungguan ku aing engké peuting!!!” clak kana motor pulas beureum bandéra. Nyelah sababaraha kali. Teu hirup. “Teu sangka aing ngukut rinyuh!!!”

“Laukna, Pa Kuwu! Pameng tos dibedahkeun!!” Sardiat muru nu pundung.

“Lebok ku bebengok sia!! Aing melak lauk ngarebu!!” motor teu daék hirup. Guprak, digubragkeun. Sardiat  colohok mata simeuteun. Kuwu malik. Amarah nyongkab tina matana. Pédéngkréng deui waé. Saréréa cengkat tina ngagebot. Sardiat nyéréd léngkah ngajauhan sawah. Ngajauhan nu bangun rék mindo ngabeledug. Nyampoyong sapanjang ringkel galengan. Cicih curinghak.

Balong taya nu maliré.

“Rék kamana, siah? Nyingkahan aing!!! Nyanghareup ka dieu, koplok! Bapa sia teu goblog-goblog teuing! Na ari sia teu ngaragap tangtungan pisan! Ngabangsat teu kapalang! Haat ku aing ditulungan kalah curaling!” Kuwu bebeledagan. Siga gelap jeroeun hujan silantang. Meupeus keuyang.

Sardiat ngarandeg. Leungeuna muntang kana tihang pupuhunan. Nu ngagarebot mimiti ngabaredega. Mang Mahdi meuntasan kotakan.

“Sia, Mahdi! Paingan! Ngariung jeung baragajul! Garong malulu! Saéngko sia jeung Si Diat! Pantesan pakaya aing tara kahakan! Moal salah! Ku aing dilaporkeun, siah! Ngaranjah wé pagawéan téh! Dasar jalma salangsara!” Kuwu awong-awongan lebah galengan.

“Kuwu!” Mang Mahdi nyorowok ngamangkeun arit.

“Rék naon, sia? Aing nyaho sia ukur tarik gorowok! Rék ngabéla alo! Alus, deuleu! Garong ngabéla garong. Deuleu alo sia euweuh kabelul! Paré kalah diparabkeun ka beurit!!! Usum ayeuna déwék menta lima kintal!!! Teu hayang kurang sasieur!!! Dikirana mayar pajeg murah!!!” Kuwu ngacungkeun peureup mapag Mang Mahdi nu ngarengkog di tengah kotakan. Aritna masih kénéh ngacung saluhureun siah. Sardiat tipepereket nyekel tihang pupuhunan, urat-urat leungeunna ranteng. Cicih kapiuhan di juru kotakan landeuh. Nu ngabaredega cul geboteun. Mimiti ngalaléngkah. Jeung aritna séwang-séwang. Muru kotakan tengah. Handapeun pisan panon poé.

“Naha cicing Mahdi?! Aing teu tarima pakaya aing dirampog! Coba-coba kaniaya ka aing! Sia rék ngalawan?! Sia ukur gedé haok! Leutik burih! Diaaaat!!! Mana tanggung jawab silaing?!! Rék digantian ku naon lauk aing? Kalapa aing?” Kuwu mencrong ka Mang Mahdi nu bangun kasima. Siga arca. Siga bebegig ngacungkeun arit. Satengahing paré héjo tapak beurit.

Sardiat kekerot. Dua leungeunna adu regeng. Pupuhunan karabut. Eusina racleng. Sardiat ngabelesat sapanjang galengan. Pupuhunan meulah angin. Ngahiuk. Ngahanca.  Meneran pisan sirah Kuwu.

Mang Mahdi katut nu ngalaléngkah. Pirang-pirang arit. Tinggarajleng ngaboro nu ngajurahroh kana kotakan.

Harita, pirang-pirang beurit tingciricit. Réwuan. Kaluar tina saban liang. Tina saban kotakan. Mijah. Tuluy ngabring. Lir aleutan méga mendung. Muru gumplukan sawah beulah peuntas.

Panon poé katutupan méga. Oray-orayan nyangsang lebah pucuk tangkal kalapa. Rangsak.

DI PATAMANAN

Carpon Toni Lesmana

Di patamanan. Sakatukangeun Pondok Barokah. Lampu buleud tengah palataran, tihangna ajeg dirungkup-rungkup malati, katénjo reyem-reyem. Angin seungit ngahiliwir nebakan mangpirang biwir daun. Nebakan mangpirang pucuk lilin. Kiceupna tingkalices, ari pucukna teu kendat nunjuk béntang nu tingkaretip. Lilin sawaréh rapang lebah émpang, lumaku luhureun gabus, lir layar-layar cahaya.

“Taya deui jalan, Sinta!” Rasta neureuy ciduh. Lungsé. Ngarasakeun awak balas dibeberik intél tadi soré. Bangun ngawawaas pélor rabeng pasulibreng mangsa patingberetek nembus gang kaluar gang. Sabada tempat ngariung kagerebeg, sabada bubar katawuran.

Sinta ngicip-ngicip biwir gelas. Leumpang ngadeukeutan sisi émpang. Nyawang baranang nu tingarangkleung. Nyeuseup tungtung kurudungna. Lilin aroyag.

“Harita urang kudu pada-pada ngorbankeun haté,” cék Sinta tungkul ngarasakeun nu milu oyag lebah dadana.

“Keur ngudag kabagjaan séwang-séwang, naon salahna? Kapan cék Sinta gé sagala rupana geus aya nu ngatur. Aya nu nangtukeun. Kari ngarayap nuturkeun kereteg angen, asal ulah mungpang tina ugeran. Naha kudu ringrang? Sinta teu kudu salempang mun enya kayakinan sorangan. Sedeng kuring sawajarna melang, da hirup ditangtukeun ku léngkah sorangan.” lebah tungtung kalimah Rasta ngusap beungeut hayang mupus kalangkang getih nu ngucur tina dada Marli, sobatna nu ngudupruk digusur kana mobil kijang, handapeun layung wungu.

Rasta ngaduruk congo roko kana pucuk lilin luhur méja. Lilin beureum gambar naga, nu huluna kakeclakan, lééh. Ngalembéréh. Sawaréh geus narétés kana buku sajak pulas hideung nu ngagolér taya nu maliré.

“Keur naon atuh hirup téh, Ras?” Sinta nyawang awang-awang.

“Keur hirup!” témbal Rasta tandes. Nguniang, meungkeut buukna nu gimbal. Sarérétan manéhna nénjo nu ngariung di téras loténg pondokan nu séjén, anu nampeu ka patamanan, halihitaran, tina tangga norojol nu angkaribung babawaan, sakiceup tinggareblus paheula-heula asup ka kamar, panto dijablogkeun.

“Ari cinta?” Sinta ngedalkeun kecap sanggeus ngawahan sawatara lila.

“Keur cinta.”

Sinta masrahkeun gelas nu kari setengahna, mangsa ti loténg ngabelesur lagu Selamat Ulang Tahun. Duaan pahareup-hareup. Pada-pada tanggah. Milang béntang. Milang kembang mangsa lawas. Milang raheut mangsa datang. Duanana saéstuna hayang léah silih igelan. Nu hiji bulan. Nu hiji samagaha. Nu hiji hujan. Nu hiji katiga. Ketak horéng teu sawirahma. Reundeuk jeung igel papalingpang. Pengkuh na pamadegan séwang-séwang.

“Getih geus ngamalir…,” haréwos Ratsa nunjuk salah sahiji béntang.

“Getih? Getih Marli? Getih Asep? Getih Tisna? Getih saha deui???!” Sinta ngégél biwir sorangan.

“Anak-anak nagri.”

“Buruh jeung patani?”

“Saréréa keur naratas néang muara.”

“Surga?”

“Nagrina nagri.”

“Sungapanana?”

“Nagri nu ditandasa.”

“Manusa, ti manusa, keur manusa?”

“Manusa jeung harepan. Manusa jeung késang. Manusa jeung getih. Manusa jeung kaunggulan.”

“Sajarah kungsi cumarita ngeunaan getih jeung cimata.” Sinta ngaheruk.

“Kawas nu teu nyaho. Aya nu nyipta kelemeng lebah sajarah. Sarta léngkah-léngkah maju ka hareup, lain ka tukang.”

“Révolusi, tangtuna?”

“Bongan saha nyipta jurang.”

Sinta peureum.

“Mangratus juta peureup baris jadi makuta.”

“Gusti!”

“Hiji-hijina gusti ukur perjuangan!”

“Gusti,….,” Sinta miceun beungeut. Ngalanggéor. Tungtung kulotna, pulas  kekembangan, ngagulusur ngusap jukut. Angin nu ngoréjat ti satukangeun bénténg, geus ngalantarankeun sababaraha parahu lilin kalebuh. Ngajéos. Karem.

Méh bareng miceun rénghap na beungeut émpang. Mariceun guligah kana keleter nu buburilakan. Sinta teu kaitung ngucap: Gusti!

“Hiji waktu. Hiji waktu hirup gé bakal karem. Pasti!” cék Sinta sabot Rasta nyelang nyokot lilin jeung gabus sakuriling malati. Pék sina ngeuleuyeung na beungeut émpang, sina ngangkleung ngayuman nu tadi karem, sina ngangkleung maturan nu masih tingkaliceus. Bangkarak gabus nu taya lilinan bet katémbong ngabalaan. Siga panasaran.

“Pareum. Meredong.” laju ngoéran bangkarak gabus.

“Cahaya mulang ka asalna.”

“Kutan?” Rasta ngalangeu.” Balitungan?”

“Surga atawa naraka. Batin kaadilan.”

“Utopia.”

“Aya awal tangtu aya ahir.”

“Deudeuh teuing, wayang-wayang.”

“Dalang kawasa.”

“Taya tapak nu bisa dipaké eunteung.”

“Mata batin, Rasta. Puseur kalbu tempat ngancikna.”

“Nu nyata wé atuh, Sinta. Nu nyata.”

“Nu nyata saukur berhala.”

Rasta nengetan hiji lilin. Méré isarah sangka Sinta milu niténan. Belewer dibalédog. Kecemplung. Pes. Jempling. Sajatining jempling. Simpe tina pucuk kana pucuk  lilin kaoyagkeun lambak. Émpang ngeleter. Gumeleter.

“Pati.” sora Sinta halimpu. Lir sirung lagu nu meupeuskeun simpé.

“Kakasih.” Sinta ngarambatkeun deui wirahna jeung kukupuna.

Rasta nahan ambekan. Jamparing nu dipentangkeun bet malik niruk ka sorangan. Kasima. Kagagas. Aya nu kumarayap lebah rohang-rohang dadana. Tembang nu lengas-lengis. Humarurung. Teu kawas sambuang sora Sinta. Diayap. Dina dadana. Horéng aya lewang ngarandakah.

Gentak nyingkahan émpang. Nyician gelas. Regot.

“Na aya sabaraha hiji ari cinta?” gerentes Sinta teu maliré nu samar polah.

“Hiji.” cék Rasta awor jeung jentring zipo. Haseup ngabrul. Kumalayang. Muputkeun ngungun ka alak paul.

“Buktina. Cinta urang pada nogéncang.”

“Cinta salawasna  cinta. Nu séjénna getih kawajiban.”

“Cinta téh rénghap.”

“Satuju. Cinta ibarat langit. Getihna matapoé jeung méga mendung.”

“Matapoé jeung girimis mun tepung nyiptakeun katumbiri.”

“Saha matapoé? Saha girimis?”

“Nya urang katumbirina.”

“Kaéndahan sajorélatan! Matapoé jeung girimis surti kana kawajiban séwang-séwangan.”

“Teu béda ti urang.”

“Kanyataan ngaenyakeun.”

“Hakékatna ti langit nu hiji. Pada-pada miasih bumi.”

“Naha los-los ka dinya?”

“Salah?”

“Ukur katineung nu baris katumbirian…,”

“Mumpung can jadi katineung. Siga Marli. Barina ogé tangtu salawasna lamun amprok lebah dada. Ngelewung dina kalbu. Warna-warni lebah sukma.”

“Karang hamo leyur ku sajuta ombak.”

“Saha atuh nu pangkawasana?” teuteup Sinta liuh norobos lilin.

Rasta ngarasa kekecapan nyugak na genggerong. Rangseb. Kari-kari nu tingkarayap tina dada geuning geus nyampay na elak-elakan. Kecap saha nu usik-usikan hayang milu palid jeung kamalir kalimah Sinta. Teu wararawuh. Teu katalungtik ngan burialna tina dada lebah mana.

“Saha atuh nu pangkawasana?” Sinta imut pinuh lolongkrang.

“Cinta.” Rasta rumegag.

“Aya sabaraha hiji ari cinta?”

“Hiji.”

“Nu saha?”

“Nu urang!” hégak Rasta, hégak nu tas manggih tanjakan.

“Langit nu hiji….,” Sinta gegerendeng sorangan, ngahaja ditebar ka mana-mana. Awor jeung seungit malati nu humariring. Ngadalingding. Ngayun  ngambing.

Rasta tiban hareugeueun. Dina dadana.  Kiwari nyiriwik réwuan balati. Nurih bari nyisit. Bangun hayang ngajemprungkeun tarali nu tuluy usik-usikan. Tarali batin nu hésé dikadalian.

Haseup roko nyalabarkeun guligah. Ka saha. Da, taya sasaha di alak paul. Kapan saukur mongkléng pangimpian. Tapi. Aya.

Aya. Aya nu keur ngangon béntang. Jauh kacida. Jauh kacida. Hémeng, tarali nu tuluy nyirung bet cacap nembus ka palebah dinya. Madu nu lawas teu kasuruput. Sora saha.

“Langit nu hiji, Rasta. Moal matak meunggaskeun cinta. Moal matak mugagkeun lalampahan cita-cita. Tangtu asal bajuangna batin teu kaluli-luli.” Sinta  muru méja. Rasta deui-deui ngarénjag.

“Sumanget meureun hamo ngagalura.” sora leuseuh ngarangkul Sinta nu mimiti mukaan lambaran buku.

“Kuma paniatan.” Sinta masang kacamata.

Kayakinan nu hiji. Getih jeung madu sina gumulung. Rasta humandeuar. Halon Sinta ngaderes sajak.

Ti palebah loténg. Panto nu tadi ngajablog ngadak ngageblang. Kapireng campuh sora cakakak. Gelas peupeus. Hitar gumrang-gumréng. Lagu sabulangbéntor. Bob Marley. Campur Sari. PHB. Zamrud . Indonesai Raya. Gorowok tingrampéol. Aya botol ngabelewer ngaluncatan balkon. Ngagejebur luhur empang. Karem sakabéh layar cahaya. Samagaha ragrag di sagara.***

Jatinangor, 2002

NALIKA ENGKANG TEU DAMANG

Carpon Tétty Suharti

Wallohi, Engkang! Irahaeun teuing abdi wantun susumpahan. Kantenan bari ngababantun asmana Alloh sagala rupi. Sok asa teu wararantun. Rumaos diri seueur kénéh katuna. Sok sieun hanas abdi susumpahan, ari hég ninggang di abdi nu lepat. Beu, tada teuing isinna diri di payuneun Mantenna.

Wantun susumpahan sotéh ka Engkang, kajurung ku hoyong ngayakinkeun, supados manah Engkang ngaraos reugreug, henteu aya kacangcaya. Abdi leres-leres kumawula ka pangersa Engkang téh teu pisan-pisan ngarasula, éstu lillahi Taala.

Engkang! Welas-welas taun Engkang teu damang, ukur tiasa rumingkang sanyaliraeun. Welas-welas taun abdi ngurus barudak dugi ka sadaya lulus SLTA. Teu, Engkang, teu pisan-pisan abdi asa gaduh jasa sosoranganan. Abdi sadar, upami sanés ku pangersa Mantenna, abdi mah kapan henteu daya teu upaya. Émutan abdi, éta mah mung pangaturan Gusti Alloh, abdi nu kedah turun makalangan. Abdi mah darma kapapancénan jadi nu gaduh lalakon. Nanging sagala rupi ogé kapan Nu Maha Ngatur mah anging Anjeunna. Alloh SWT.

Engkang sing percanten, abdi mah ukur darma wawayangan, kumaha dalang anu ngamaénkeunana. Peupeujeuh Engkang ulah kagungan manah cangcaya. Ulah sieun kéna-kéna abdi jagjag, teras wantun campelak ka Engkang. Kapan Engkang téh pangeran abdi di dunya, sanaos kumaha baé kaayaanana. Ningal saré’at, Engkang téh teu daya teu upaya. Tapi kapan Alloh mah Maha Welas. Maha Asih. Moal nanggeuy di bongkokna. Welas asih ka sakumna mahlukna. Dua sasih saméméh Engkang kaserang stroke nu kadua kalina, duka ku naon abdi bet teras-terasan ngaraos sedih. Teu weléh ngembeng cipanon. Ras ka Engkang nu tos sering tiktikbrek, teu weléh ririwit, bet asa lalewang, asa pinuh ku kamelang. Nanging émut deui kapan sagala rupi ogé anging Mantenna nu ngatur. Ras ka diri sorangan, sanaos ayeuna nuju jagjag belejag, umur mah saha nu terang. Boa abdi nu bakal langkung ti payun mulang. Bet jorojoy hoyong ngado’a, “Gusti, upami salah saurang di antawis abdi Gusti aya anu dipundut, sim abdi gaduh panuhun, salian ti neda dihampura dosa, hirup hoyong aya dina rido Gusti, sareng neda disalametkeun dunya ahérat. Kahiji upami maot téh ulah matak pikasieuneun batur. Kadua mugi ulah matak pikagilaeun nu ngalereskeun. Katilu ulah matak pikaisineun barudak anu dikantun.

Nu pikareuwaseun mah nalika salira babareuhan. Saur dokter Soléh, Engkang teh kaserang panyawat jantung. Kedah diopnameu. Abdi bingung, teu puguh laku. Teu kacipta atuda upami Engkang dirawat, pisakumahaeun teuing riweuhna. Dokter Soléh nu tos biasa marios Engkang, boboléh basa disuhunkeun landong wungkul, bari teu kedah dirawat. Aya rasa keuheul ogé, tos aya kana sapuluh wangsulanana marios Engkang ka anjeunna teh, tapi mani teu aya pisan tinimbanganana. Ngalih we ka dokter sanés. Angger kedah dirawat. Panasaran dicobian ka Puskesmas, sami kedah dirawat. Nyéépkeun kapanasaran dibantun ka dokter Mumi. Dokter istri urang Jawa nu praktékna teu pati tebih ti rorompok urang. Anjeunna teh tos dua belas taun ngaasisténan dokter ahli panyawat jantung. Rupina tos terang pisan maparin landong matih kanggo nu kaserang panyawat jantung tos rada parna.

“Dupi Bapa kumaha tuangna, tiasa seueur?” dokter naros.

“Nu mawi, Dok, tuangna téh mung ukur bubur lemu campur susu, kitu gé sakedik pisan. Da sok palay luga baé, sanaos tuangna ukur sakedik ogé,” waler abdi.

“Bapa teh kirang gizi, Bu. Ti ayeuna mah kedah sina seueur tuangna. Réncangna gé kedah nu ngandung gizi, nanging ulah nu digoréng. Pais hayam, pais lauk, pais tahu campur sungsum gé tiasa. Hawatos atuh Bu, dugi ka kieu,” cék dokter. Abdi ukur ngabelehém, isin. Tapi dokter téh bangun nu surti, da teras ngupahan.

“Teu kedah salempang, tebus wé ieu landong saminggueun, séép landong ka dieu deui. Wilujeng, mugi sing énggal damang.” cenah.

Sapaparat jalan mulang, abdi ngusapan panangan Engkang bari neda dihapunten. Paralun abdi téh sanés teu nyaah ka Engkang. Abdi kirang towéksa, dina ngurus tuangeun. Panangan Engkang anu bareuh bukekeng ku abdi diusapan. Deudeuh teuing. Engkang téh busung lapar panginten. Hapunten abdi.

Ti harita, sanaos kumaha riweuhna, abdi sok teu weléh mayunkeun ngurus tuangeun Engkang. Engkang ku abdi sok diwagel angkat-angkatan. Dihaturanan kopéah sareng sarung anyar kénging mésér abdi. Wawartos ka Engkang mah ti réréncangan, étang-étang nyanggakeun panglayad ka Engkang. Engkang imut. Duka leres percanten réréncangan abdi nyaraaheun ka Engkang, duka Engkang ngartos kana rékayasa abdi bakat ku hoyong nyenangkeun manah Engkang. Nu penting Engkang tiasa wirid bari nganggo anggoan nu sagala beresih. Sanaos sanes hartosna kedah sagala anyar, nanging kapan Engkang bakal bingah upami sagala nu disanggakeun anyar. Panuhun abdi diturut ku Engkang. Bari sila andekak dina korsi panjang, Engkang teras-terasan ngucapkeun “Lailahailallah”, da mung éta-étana kalimah nu tiasa kaluar kalawan lancar tina baham Engkang. Pita suara Engkang nu reksak, ku kamurahan Gusti Alloh, tiasa kénéh ngucapkeun “Lailahailallah” kalawan lancar.

Dinten Saptu harita téh. Abdi libur teu ngantor. Kaleresan aya aturan énggal, unggal Saptu diliburkeun. Jam satengah dalapan énjing-énjing, Engkang dihuapan bubur. Dumadakan atuh bet asa rarinéh boh émutan boh kaayaan. Engkang ngalimed tuang, bubur sapiring téh mani lénang. Ngahaja ku abdi dihuapan téh supados tiasa seueur tuangna. Leres baé geuning ari bari diajak ngobrol mah, Engkang keresa tuang bari bangun anu bingah.

“Engké siang urang ngadamel deui pais hayam, nya Engkang,” sanggem abdi. Duka ku naon raraosan téh mani asa bingah tapi asa aya nu nyérését kana haté. Mani hoyong téh ngabingahkeun manah Engkang, nanging teu terang kedah kumaha. Aya rasa deudeuh tan wangenan nu nyaliara jeroeun dada. Tapi aya rasa lewang nu teu puguh lantaranana. Asa tingsérédét haté, asa ngaleketey sedih, tapi asa mendak kabungah nu ogé teu puguh marga lantaranana.

“Nuang landong heula nya, Engkang. Badé nganggo cai amis?” abdi naros.

“He’eh,” Engkang ngawaler bari unggeuk.

Sabot abdi ngabantun gelas, Ahmad ngajerit. Engkang tos ngajoprak dina korsi, bari salira jegjreg. Abdi ngusap beungeut bari istigfar. Ningal kaayaan sapertos kitu, abdi apal, Engkang koma. Ciri-ciri sapertos kitu biasana ‘pecah pembuluh darah’ dina mastaka. Dijajap ku mobil pun adi, Engkang dibantun ka rumah sakit.

Kaleresan teu aya kelas nu kosong. Aya oge di mung VIP. Kedah sayagi uang muka lima ratus rébu. Abdi mung gaduh satengahna. Tapi kénging karinganan, sésana tiasa dibayar dinten Senén. Sabada diparios sababaraha rupi pamariosan, Engkang lebet ka ruang VIP. Sasadérékan ngawitan jul-jol ngalayad. Jol suster nu badé masang kateter. Jol deui nu ngawartosan, “Ibu, ieu rémot kanggo AC, ieu rémot kanggo TV, ieu konci kulkasna, tiasa dianggo,” pokna. Abdi ngarérét ka Engkang nu nuju dipasang selang. Bari tungkul nahan cipanon nu murubut, abdi ngagero nyambat jenengan Mantenna. “Ya Alloh! Kedah kumaha abdi némbongkeun rasa tumarima? Nuhun Gusti, abdi dipaparin kasempetan kanggo ngurus pun lanceuk kalayan utami, henteu ngagolér dina samak saheulay, disimbutan samping butut. Sanaos hirup abdi mung ukur paspasan, sawios welas-welas taun kedah bajoang kalawan tohtohan. Nanging abdi yakin, abdi henteu sorangan. Aya panangan Salira anu tetep nungtun, tetep nuyun. Anu nebihkeun tina sagala rupi wiwirang. Anu kawasa maparinkeun nu pangsaéna kanggo sing saha anu dipilihna. Engkang bangun kulem tibra. Abdi reumbay cimata pinuh rasa tumarima. “Nyanggakeun Ya Robbi, naon baé anu baris tumiba, abdi moal mungpang kana Pangersa Salira. Nanging mugi salamina aya dina rido Gusti.

Salami Engkang teu damang, teu tiasa pisan palémék. Engkang ngalempréh, ngantos putusan nu baris tumiba. Abdi ngaheruk, neda kasalametan dunya aherat kanggo Engkang. Neda dipaparin kakiatan kanggo nampi naon nu baris tumiba.***