LANGIT BENGRAS DEUI

Carita pondok Cecep Burdansyah

“Esteeer!”

Euweuh nu nembalan.

“Ester. Esteeer!”

Angger euweuh nu nembalan.

“Ka mana si koplok teh,” kukulutus. “Edeeengggg!” Urat genggerong ranteng bubuhan sataker kebek.

“Naon ari maneh, Juned! Angger sia mah sok ngagokan rejeki batur,” tembal nu ti peuntaseun jalan, tina jero beca.

“Di mana ari sia, Edeng? Aing beakeun roko. Gancang, meungpeung aya sedan,” pokna, kokotetengan neangan bijilna sora, bari panon anteng ngawaskeun sedan nu ngagilisir lebah halteu beus kota.

Breh beca oyag-oyagan. Disampeurkeun. Cikikik seuri. “Adat, sia mah ari geus ngoloan rejeki tukang beca teh. Karunya siah, anak pamajikanana di lembur ngarep-ngarep.”

“Tong loba sungut ari roko menta keneh mah, dower. Sakeudeung deui hayam kongkorongok siah, isuk rek nyatu naon? Rek menta ka aing? Rasakeun. Moal dibere!”

“Montong motah teuing, hayang ngagorolong siah eta beca.” Cikikik deui seuri, kagugu nenjo beca eundeuk-eundeukan. Ku manehna dibayangkeun mun eta beca ngagorolong meuntasan pintu lintasan kareta, nu ukur sapuluh meter anggangna. Mangkaning, sapuluh menitan deui kareta ekspres peuting bakal ngaliwat.”Langsung asup naraka,” pokna dina hate, inget kana omongan guru ngajina jaman keur budak.

Plastik tutup beca ku manehna disengledkeun saeutik. Breh sobatna jeung tukang beca, keur papuket.

“Kadieukeun heula rokona.”

“Ngajedog, kagok sina klimaks heula, karunya.”

Barang malik ka jalan, rek nenjo deui sedan, breh mobil treuk pinuh ku awewe jeung satpol ngagilisir hareupeunana. Teu kadenge ngagerungna. Satpol jlung-jleng laluncatan bari mawa paneunggeul.

“Sompreettt, Satpol anjiiiiiiirrrrrr. Lumpat Esteeer!.” Teu sirikna notog-notogkeun maneh, mubus ka salasahiji gang.

Da puguh keur papuket, nu dina beca mah teu bisa hojah barang dikepung ku opat petugas satpol teh. Sanggeus ditoong heula ku salah saurang petugas, sadel beca pada ngajungjungkeun nepi ka nonggeng pisan. Blug. Dua jalma ngagulutuk, neundeut kana trotoar. Nu saurang mah ukur dibaju.

“Sial, pira ge sakeudeung deui,” ceuk nu beungeutna pinuh ku pupur.

“Hanjat!” ceuk petugas nu kumisna ngajedig bari mawa tongkat paneunggeul. Nu beungeutna pinuh ku pupur mugen mimitina mah. Kalah pacental-cental jeung tukang beca . Tuluyna mah teu walakaya sabab direjengan ku satpol duaan, tuluy disered diunggahkeun kana treuk. Ari nu saurang deui mah ukur disepak bujurna.

“Balik siah, ladang ngabeca teh kalah dipake rucah!” ceuk satpol ngahaok. Tukang beca balaham-belehem, ngusey dicalana. Terus gura-giru ngaboseh beca.

“Bayar heula, siah!” nu beungeutna dipupur luncat tina luhur treuk. Ras teu saperak-perak acan dina saku, ngaberik beca ge jeung tanaga satakerna. “Can mayar. Awas siah, dicirian ku aing!” Gap kana batu. Belewer.

Nenjo aya nu ngagajleng, satpol duaan birat ngudag tuluy ngarejengan. Teu sirikna didengkek tuluy disered deui diunggahkeun kana treuk. Bakat ku keuheul, buuk nu gimbal teh dijenggut ku salahsaurang satpol, disakalikeun. Polonyon. Sirahna jadi bedegul. Nu dina luhureun treuk, lolobana awewe, tingcikikik ningali nu direjengan ceurik ngawiwiw.

“Maenya bencong ceurik,” ceuk salah sasaurang mani ngeunah ngagikgik.

Ti salah sahiji gang nu teu pati anggang ti pintu lintasan kareta, satpol duaan keur ngarejengan banci nu saurang deui. Tuluy diunggahkeun kana treuk.

“Sia gara-garana, jadi aing ge katewak,” ceuk sobatna nu geus aya di luhureun bari angger ceurik ngawiwiw. Nu kakara unggah balem. Rumasa. Mun seug manehna teu gogorowokan tur anggang tina beca, can tangtu sobatna katewak, sabab beca teh diparkirna kawilang nyingkur di nu poek, tur satpol can tangtu apaleun mun di jerona aya jalmaan.

?

Limapuluh tujuh urang nu digiring satpol ka balekota teh. Tina sakitu teh bancina aya tujuhan. Ngagarimbung di pakarangan tukang balekota. Panto gerbang digembok bisi aya nu kabur. Sabudeureun pakarangan ukur kacaangan ku lampu 25 wattan. Giliran, saurang-saurang dicalukan ku petugas, sina asup ka rohang pamariksaan madep ka komandan satpol. Nu diheulakeun teh awewe, golongan banci dipandeurikeun.

Di antara patugas satpol teh geus kaselapan ku wartawan duaan. Nu saurang ngajingjing kamera. Ngajak ngobrol ka nu awewe mah kawas ka nu geus loma.. Awewe nu boga rupa mah wanter tur percaya diri, diajak ngobrol ku wartawan teh mani pogot ngaladenan, tapi enas-enasna mah sakadar kasempetan neangan lolongkrang sangkan dipangnebuskeun. Sawareh deui mah minder dideukeutan ku wartawan teh, boro-boro ka ngajawab, malah tuluy nyingkah bari ngarungkupan beungeut sieun dijepret ku kamera.

Bari nungguan dicalukan, Ester jeung baturna papada banci nyingkur mopoek di juru. Panon anteng nengetan nu awewe. Batur-baturna ge sarua ngarasa perlu nengetan nepi ka eces beungeut nu mana wae nu ditewakan teh. Tuluy kabehanana diitung. Pas limapuluh. Bancina tujuhan.

Timburuna mimiti ngagedur lebah ningali petugas tepak toel jeung nu awewe.

“Rinaa!” ceuk petugas. Nu ngaran Rina tibuburanjat asup ka kamar pariksa.

“Boga keur nebus?”

Nu ditanya balem. Ret ka wartawan, cukup ku gelenyu.

“Si Aa wartawan, tadi cenah rek mangnebuskeun abdi.” Nu disebut wartawan ngiceupan ka petugas. Dina sagala rupa urusan, wartawan jeung saha bae sok silih pikasurti. Petugas ukur dehem. Rina teu papanjangan dipariksa, tuluy dikaleng ku wartawan, ngajugjug ka nu rada poek.

Banci nu duaan, Ester jeung Julia nuturkeun ti kaanggangan. Naleukeum kana pilar, ngintip nu narangtung silih rangsadan.

Teu nitih saparapat jam nu ngaran Rina geus dilepas. Basa rek noong ka kamar pariksa, Ester jeung Julia ningali wartawan nu saurang deui, nu ngajingjing kamera keur ngaleng nu dikaos beureum dicalana jins ketat, sarua ngajugjug ka lebah nu poek, mani geus rapet pagegeye.

“Kawas nu rek ngising sieun kaburusutan,” ceuk Julia, kekerot bari meureupan.

“Hey, Aa Wartawan, Ester pangnebuskeun nya, ke dibere gaya nu orisinil. Dijamin huoootttt!”

Nu keur pagegeye mimiti mah reuwas asa kagareuwahkeun. Ari malik ka tukang, duanana tuluy tingcikikik. Kawas nu ngahajakeun deuih, silih galentor.

?

Keur jalma leutik mah pangadilan teh langsung karasa jadi pangberokan. Mun perkara geus nepi ka pangadilan sagala rupa harepan, pangpangna bisa bebas harita keneh, musna. Mun satpol bae teu kaolo, komo hakim jeung jaksa. Ester jeung sobatna, Julia, kitu deui nu sejenna pada-pada banci, bati nyeri basa kanyahoan nu awewe mah ukur 20 deui, tina kabehna 50 teh. Ngan golongan maranehna nu teu ngurangan teh. Jejeg tujuh.

Ester pangheulana diuk dina korsi sakitan.Hakim di hareup katenjo siga algojo. Nu ngadon lalajo, najan katonggongan, keukeuh kadeuleu tingrarigig jeung tingarakey, karasa asa mupuas.

“Saha ngaran?” ceuk hakim, kadengena handaruan.

“Ester, Pa Hakim.”

“Awas mun bohong.”

“Sumpah, Pa Hakim. Nu bohong mah satpol, sadayana limapuluh tujuh, nu disidang ngan duauluhtujuh,” tembalna tatag, malah make wani mencrong ka hakim sagala. Tapi waktu Hakim malik mencrong deui, luk tungkul, asa tembus kana jajantung, ratug teu pupuguh.

“Di pangadilan mah teu bisa sambarangan sumpah jeung fitnah. Kumawani ngabohong jeung mitnah batur, hukumanana bisa leuwih beurat. Ngarti?”

“Ngartos Pa Hakim,” tembalna deui, tapi sorana teu tatag siga tadi.

Hakim ngaluarkeun map sarta milihan KTP. Ester ngeluk, kakara inget mun KTP teh dirarad ku Satpol basa dipariksa di balekota. Kesang tiis saawak-awak.

“Sakali deui nanya, saha ngaran?” tanya Hakim bari ngagilir-gailir KTP.

“Edeng, Pa Hakim.”

“Tadi disebutkan, lamun wani bohong di pangadilan, hukumanana leuwih beurat!”

“Ampun Pa Hakim, moal sakali-kali deui.”

Lantaran bukti ngarempak katartiban dibarengan ku ngawadul jeung mitnah, sarta teu boga keur nebus, Ester dihukum lima poe. Harita keneh digiringkeun ka tahanan.

“Saha ngaran?” ceuk hakim nanya ka sakitan nu kadua.

“Juned, Pa Hakim.”

Hakim imut. Pengunjung sidang ager-ageran. Sabada ngilikan KTP, teu lila papariksa, hakim nakol meja ku palu tilu kali. Juned tilu poe nyirekem di tahanan.

?

Kawas nu ngarandapan lila di pangberokan, barang nincak jalan rut-ret nenjo bangunan. Badis tembok tahanan nu ngajega meungpeukan lengkah. Mobil balawiri bari patarik-tarik klakson jeung paheula-heula muru tujuan, jalma-jalma katingalina mani darines, pantesna teh nu ngalantor, nu kuliah, nu usaha. Loba oge pantesna nu arulin. Bandung memang kota para bajingan. Beuki loba tetenjoan beuki karasa cuang-cieung sorangan, keueung jeung laip beuki nyaliara. Bari nahan lapar, manehna tuluy apruk-aprukan neangan sobatna. Diteang ka kios roko Si Oha, euweuh. Di salon si Eti, suwung. Diteang ka parapatan paranti ngamen, angger euweuh. Satungtung sobatna can kapanggih hirup beuki lewang.

Kabingung rada kabangbrangkeun barang katenjo budak leutik di peuntaseun, ngajanteng dina biwir gang keur ngeukeuweuk MacD. Kabeneran sepi. Gagancangan meuntas. MacD weuteuh keneh, keur ngaganjel beuteung mah lumayan. Culang-cileung heula bisi aya indung bapana, atawa lanceukna. Tuluy dideukeutan bari pura-pura teu ningali. Sakali ngarebut ge moal bisa hojah pira budak leutik. Komo mun tuluy diherengan dipolototan. Atawa dijejek sakalian.

Beungeut budak lila diteuteup. Cacamuilan, rampus kawas nu keur kalaparan. Manehna kalah mundur lalaunan. Ngalungsar dina trotoar, nyarande kana gardu listrik, anteng neuteup budak nepi dahareunana beak. Budak geus euweuh mah, lila-lila nundutan, nepi ka reupna sare.

Hudang-hudang kadenge sora kecrek. Mimitina mah asa dina pangimpian. Tapi sanggeus gigisik, tetela sobatna, lebah lampu setopan keur ngagiyet bari nyanyi jeung ngulinkeun kecrekna. Ngadadak cenghar najan peujit angger nagih eusi. Langit katingali deui bengrasna. Impian harirup deui. Nu kapikir pangheulana, hirup kudu leuwih ati-ati.

Karampa ku leungeun katuhuna aya bungkusan. Peuyeum dina kantong keresek jeung cai dina botol plastik geus aya gigireunana. Teu diengkekeun. Nu keur nyanyi bari ngagiyet malik heula ka manehna, “Caina ulah dibeakeun,” cenah.

Sanggeus lampu setopan hejo sarta mobil tingbelesur, Julia nyampeurkeun ka nu keur ngalungsar bari cacamuilan.

“Betah-betah teuing atuh di bui teh.”

“Bebengok sia!”***

PESTA

Carita Pondok Enang Rokajat Asura

Kuring teh kudu kawin, memang geus pada apal. Geus nyarahoeun ngarah teu saumur-umur jadi bujang bulukan cenah ceuk Ema mah. Deuh … rek kawin, cekeng ngageuhgeuykeun diri sorangan. Mun tujuanana ngarah teu jadi bujang bulukan, wajar jeung pantes mun nu kaimpleng ukur oyagna ranjang, sepre weuteuh, guguling hirup jeung lalampahan ka nagri implengan nu tas wates wangena. Terus unggal peuting nepi ka isuk-isuk aya bukti dina sepre keur pintonkeuneun ka mitoha. Lebah dinya ngan ukur manggihan dua alesan, naha manehna nu peutingna sare jeung kuring masih weuteuh atawa urut batur. Teu jadi sual naha rek kajadian peutingan kahiji, kadua, katilu, kaopat … teuing rek peuting nu ka sabaraha. Heueuh mun tea mah kawinna kuring ku alatan nu kararitu, ku alatan simbol-simbol dunya, asa teuing ku leutik nu ngaranna dunya. Biheung ngan ukur meunang peunteun enol mun disaring ku saringan agama mah.

Kuring teh kudu kawin, memang geus pada apal. Meureun ngarah kuring jadi lalaki langit lalanang jagat. Ngarah engke boga anak, hiji … dua … tilu, teuing rek sababarha teu jadi masalah. Nu penting asal boga budak. Boga turunan nu rek neruskeun garapan nu can anggeus kapigawe. Nepi ka hiji waktu kuring nombro, cicing di panti jompo, terus manehna nu masih keneh halabhab ku kaayaan teh maen serong jeung tatangga atawa jeung tukang kiridit nu unggal minggu sok ngulampreng ka hareupeun imah. Heueuh, mun kawin bari tungtungna ka dinya, asa teuing ku bangga. Heueuh, bangga ninggalkeun budak nu soleh dina waktuna kuring geus nombro tapi oge bangga lamun kudu mere kasempetan keur pamajikan nyieun laku maksiat gara-gara umur kuring jeung manehna ganjor kacida.

Kuring teh kudu kawin, memang geus pada apal. Tapi waktu ditanya saha panganten awewena, geuningan bet ngabigeu. Boa-boa panggung teh ukur pepedut, ngeungkeungna degung ukur angin, sabab sketselna ngan saukur dahan-dahan garing. Tamu nu sami rawuh ngan tungkul teu wani ningali beungeut. Waktu gedong tempat resepsi dibuka, para tatamu teh narangtung ngaleut laleumpang ka hareup siga sireum nu ngantay panyangkana di hareup aya gula keur lamotaneun. Geura sok pikiran, naon pijadieunana, kumaha pibalukareunana mun nu dipaksa kudu kawin ku alatan sieun jadi bujang bulukan, mun can aya panganten awewena tangtuna ukur dongeng-dongengeng keur ngabobodo budak cengeng.

Nu matak samemeh jadi pesta, sok gancang datang ka dieu jungjungan, nangtung di dieu, Sing deukeut sing geugeut. Teu nanaon antep sakeudeung tatamu nu keur anteng tarungkul, ngarah engke waktu tanggah katingal calawak kaget, sabab geuningan anjeun jungjunan pupujaning ati kuring geus nyampak di gigireun. Bae kapan hukum alam ge geus mere palajaran ka urang, satungtung panon poe meletek ti beh wetan kapan jelas euweuh nu mustahil. Keun antep sina saroak, ngoceak, awur-awuran siga daun jati mangsa katiga tea geuningan. Keun engke mun anjeun yakin geus aya di gigireun, kuring rek nangtung dina tempat nangtungna MC ayeuna, urang biantara. Meureun kieu cekeng teh:

“Hadirin nu sami rawuh dina ieu acara, nepangkeun ieu calon pun bojo, Nurani. Ngahaja sanes milih Tuti margi tina ratusan Tuti teu aya nu apaleun saha ari kuring. Oge sim kuring teu milih Susi, sabab saukur-ukur nepangan Susi nu apal kalahka batur lain diri sim kuring. Mangga nyanggakeun ka sim kuring sakalih, sing tiasa ngojayan kahirupan bari cacap meuntas ka basisir nu jadi tujuan.”

Tah kitu jungjunan biantara Akang teh. Mugia anjeun rengat galih, mun dina panungtungan nyarita rek ngenalkeun di mana urang tepung, naon nu matak urang bisa ngahiji. Sok sanajan teu pati galib jeung kalolobaan acara walimahan, kajeun teuing, sabab kapan dina hiji mangsa mah nu ngaranna teu galib teh eta pisan jalan nu lempeng tea.

***

Eta-eta kalahka ngalamun. Ieuh hirup mah teu cukup ku ngalamun, tapi kedah bari sareng prakna. Mun hayang jadi guru, kudu prak sakola guru, sabab lamun ukur ngalamun komo bari teu ngiring ujian guru, na iraha bisa jadi guru.” Ema ngagorowok ti patengahan waktu ningal kuring keur anteng ngalamun. Enya, puguh lucu kapalay anjeunna teh. Maksa nitah kawin ayeuna-ayeuna, tapi unggal nyodorkeun awewe, basana teu panuju bae. Cing cenah neangan teh anu bener, ngarah kami tenang ninggalkeunana.

Waktu mawa Imas, anak bandar jengkol di Pasar Dangdeur, ema ukur keom. Pedah eta buuk Imas tukung. Majarkeun teh teu panuju, maenya piminantueun ema turundul siga hayam sesa macokan. Padahal kuring mah geus pol ka manehna teh, lian ti moal era mamawa da puguh beungeutna mah geulis, jaba kapan nyakola. Sanajan teu rengse jadi sarjana kaburu kagembang ku dagang, asana pikeun batur hirup mah manehna geus moal matak nguciwakeun. Pareng mawa Dedeh, urang Jatayu. Ema keukeuh mugen ukur keom jeung teu mere budi. Pedah eta waktu barangdahar kadenge ceplakna. Basana teh digoreng-goreng oge urang teh turunan menak, kumahaeun teuing benduna uyut Suryaningrat, boga buyut daharna ceplak. Waktu dibejakeun ka manehna, jetetet Dedeh baeud. Majarkeun, na usilan teuing, biwir-biwir didieu naha make kudu dimasalahkeun. Bolay deui bae ahirna mah.

Waktu panceg umur kueing 35 taun bari can jelas iraha rek kawin, malem minggu ngan cicing di imah da puguh teu boga kabogoh, ema katingal siga anjing tutung buntut. Saminggu ti harita tara-tara ti sasari. Haji Maslan nepungan, ngajak ngbrol bari sagala ditanyakeun. Dakuna mah hayang dipangomeankeun telepisi cenah pedah gambarna sireuman. Teuing apaleun ti saha kuring sarjana elektro. Tapi waktu dititah dibawa telepisina, basana teh engkin bae cenah. Nya ahirna wakca boga bibit, payus jeung Gagan mah cenah.

Song mikeun potret, budak ngora kakara tamat SMA. Geulisna mah geulis, make tiung, jeung sorot matana mah sorot budak bageur. Tapi waktu pirajeunan ngulampreng ulin ka imah Haji Maslan tea, euleuh geuningan aya ku wanian. Jaba ti noroweco ngajak ngobrol, tungtungna nanyakeun naha geus boga imah atawa acan, sababaraha gajih ayeuna. Kuring ukur nyenghel, asa nararingnang puguh ge. Kakara tepung geus wani nanyakeun nu sifatna pribadi samodel kitu. Waktu dibejakeun ka Ema, jetetet baeud asa dihina cenah. Pret … teu diteruskeun ngadeukeutan, eukeur mah kuringna sorangan geus asa dipeupeuh hulu angen.

Urusan neangan jodo diteruskeun. Ema usaha neangan, kuring sarua teu cicingeun. Ngan waktu balik gawe, ema hegar nakeranan katingalna teh.

“Lamun enya eta teh lain ukur implengan hidep, Agan, Ema rido jeung asa cop kana hate.” Pokna waktu kuring kakara ngagantungkeun baju kana tempatna.

“Naon tea maksa Ema teh?”

“Enya, eta, Neng Nurani. Iraha rek ditepungkeun jeung Ema?”

Gebeg. Sajongjonan mah kuring ukur colohok. Na apaleun ti saha ari Ema ka awewe nu salila ieu ngeusian buku diary kuring? Geus lila wawuh jeung manehna teh. Ti tingkat hiji keneh. Geus belasan taun. Tapi kapan Nurani mah ukur ngaran dina implengan, euweuh, euweuh di kieuna.

“Kumaha? Geuningan kalahka ngabigeu Gagan mah? Naha tos putus atawa direbut batur?”

“Henteu, Ma! Maksad Gagan teh …”

“Tong seueur perhitungan, kumaha ieu teh naha rek ngadagoan bulukan? Kieu we ceuk Ema mah, Agan siap-siap, atuh Ema rek nepangan Kang Hidayat. Urang ngetang heula iraha cocokna.”

Obrolan teh ngabuntut bangkong sabab Ema kaburu ngaleos ninggalkeun kuring nu masih buntu laku. Enya kumaha pibasaeun atuh ka Ema, naha bakal percaya lamun kuring nyaritakeun yen sabenerna Nurani teh ukur ngaran implengan, ngan aya dina alam sawangan wungkul.

Waktu kadenge panto hareup ngolotrak dibuka, kuring gentak tibuburanjat kaluar ti kamar. Enya we, Ema geus seged dangdan. Enyaan lain akon-akon. Sugan teh ukur babasaan wungkul.

“Ke sakedap, Ma. Saena tong waka ka Uwa Hidayat ayeuna. Emh … maksad Gagan teh …”

“Har … na saha nu rek ka Kang Hidayat? Ema mah rek ka Nyi Karsih pesen sayureun. Si Samroh geus jamedud bae geuningan, bungbu-bungbu kurang cenah.”

Plong hate bungah bungangang. Bari ngelemes nyeungseurikeun diri sorangan, kuring balik deui ka kamar neruskeun deui implengan. Enya, sanajan alesan sieun jadi bujang bulukan, atawa ukur ngahalalkeun keur sapatemon umpamana, tapi sual kawin lain urusan heureuy. Teu nanaon lamun ayeuna kuring maksa kawin, kajeun teuing pegat isuk ceuk babasaan, nu penting asal Ema sugema. Asal kuring boga status geus rumah tangga, asal teu jadi bujang bulukan. Nu matak rebun-rebun keneh kuring geus miang, bebeja mah aya orderan di luar jam kerja nu matak kudu gancang direngsekeun. Ngan samemeh miang talatah heula ka Ema ngomat-ngomatan sangkan tong waka midangsaraya ka Uwa Hidayat.

Biur miang make mobil kantor, nu dijugjug imahna Nuning di Cipanas. Batur kuliah baheula nu sarua masih keneh lalagasan cenah. Lain teu payu ngan beurat teuing sarat-saratna, jeung deui rada ngeper we lalaki kitu-kitu bae mah. Enya jaba ti sarjana teh, Nuning boga vila anu disewa-sewakeun ka urang bule jeung ku pribumi nu resep pelesir malam mingguan di puncak, malah ayeuna geus ngarangkep jeung agrobisnis di Citamiang. Kabeneran manehna ngantor. Uplek ngobrol puguh geus lila teu tepung.

“Jadi tulus atuh meunang gelar bujang bulukan teh?!” Nuning heureuy.

“Nu matak tulungan saya, Ning. Please! Kajeun isukan pegat oge teu nanaon, nu penting ema sugema.”

“Gelo maneh mah! Memangna rumah tangga teh keur saheureuyeun. Embung ah sayah mah.” Nuning ngabirigidig.

“Naha? Kapan ukur dirapalan. Peutingna mah teu kudu sare bareng, saya ge moal ngaganggu. Jeungna deui urang dieu mah moal apaleun. Kapan jauh jarakna oge.” Kuring keukeuh maksa.

“Embung! Sakali embung, embung!” Nuning teu sirikna burial buncelik nembongkeun kaambek. Tapi kuring teu eleh jajaten. Waktu kuring nyaritakeun kajadian sakitu belas taun ka tukang, waktu tas beres mapras, manehna melengek. Lalaunan panonna beureum marengan pipina nu sarua nyeak beureum.

“Hampura, Gan, kuring memang kungsi kahutangan nyawa, tapi bangga lamun kudu mantuan kahayang anjeun baheula.” Pokna dareuda.

“Enya, teu nanaon lah! Da maksud kuring ge lain rek ngagugat kajadian baheula, nyarta kitu soteh eta mah ngan ukur hayang mulangkeun panineungan bae.” Cekeng teh teu bisa terus maksa. Obrolan teh ngacacang ka mana-mana, sagala dibahas sagala diobrolkeun. Cacap ngobrol, biur deui balik terus ka kantor. Kakara rengse gawe teh jam sapuluh peuting. Datang ka imah lungse asa euweuh tangan pangawasa. Ngan nu matak leuwih lungse waktu di hareupeun imah aya mersi ngabagug, mersi seri E anyar keneh. Di jero kabireungeuh aya nu keur ngobrol, ngan teu pati sidik da nonggongan. Lalaunan nyurungkeun panto bari uluk salam. Ema ngabageakeun darehdeh nakeran.

“Tah geningan Neng Ani, dongkap Agan teh.” Cenah bari ngareret ka kuring. Nu disebut Neng Ani malik bari unggeuk semu era. Gebeg kuring ngagebeg, jajantung asa coplok, geningan nu keur uplek ngobrol teh Nuning. Kuring yakin manehna ngaku ngaran Nurani siga nu kungsi diobrolkeun tadi isuk di kantorna. Ema ngaleos ninggalkeun kuring duaan.

“Aya naon?” cekeng.

“Saya nu rek menta tulung. Isukna urang kawin.” Cenah daria nakeranan.

“Geuningan? Ke ke ke kumaha ieu teh?”

“Daripada ka Datuk Maringgih, jaba dipangduakeun, mendingan ka anjeun, kajeun geus bulukan tapi angger aya kasebutna bujangan keneh.”

“Nu bener, Ning?!”

“Swear, serius!”

“Naha ka Ema ngaku Neng Ani?!”

“Kapan ceuk anjeun, ema bakal satuju lamun anjeun kawin jeung Nurani.”

Kuring nyakakak puguh asa dina sandiwara. Tapi sigana isukan mah moal ngalamun deui yen kuring rek oleng panganten.

***

BULAN WANCI SAREUPNA

Carita Pondok Dadan Sutisna

Bulan beuki pias di awang-awang. Ukur dibaturan ku tilu béntang anu tingkariceup. Geus teu kadéngé deui gebyurna lambak. Geus teu kaciri deui runggunukna pilemburan jeung ngamparna pasawahan. Bieu, pabuburit, kapal geus miang ninggalkeun palabuan. Ninggalkeun salaksa katineung di ditu, di bali geusan ngajadi.

Nya danget ieu pisan, lembur téh kari waasna. Sampalan pangangonan, pasir eurih pamikatan, jalan satapak ka mumunggang, boa moal kasampeur deui. Enya, biheung bisa balik ka lemah karuhun, tur geus dikayidkeun pamohalan balik deui.

Asa cikénéh, tur asa detik bieu pisan, kuring nénjo marakbakna kembang samoja di pipireun imah. Tangkal samoja gigireun kuburan bapa, anu ku ema mah dipiara pisan. Malah saméméh ema ninggalkeun, nyusul bapa ka kalanggengan, ukur hiji anu diamanatkeun téh; pangmiarakeun tangkal samoja. Ayeuna, amanat ema téh kamomorékeun, lantaran kuring kaburu indit. Teuing saha nu bakal neruskeun miara éta tangkal samoja.

Indit téh éstuning taya kereteg ti méméhna. Teu boga niat ti anggalna. Malah henteu kungsi ngimpi-ngimpi acan. Isuk-isuk, basa kuring rék nyawang meletékna panonpoé nu baris maturan hirup kabeurangnakeun, Pa Érté ngaronghéap. Datangna teuing ti lebah mana, da ujug-ujug ngajanteng hareupeun. Katémbongna mani geus saged, beberengkes, bangun rék indit-inditan.

“Hayu atuh!” pokna.

“Hayu? Ka mana?” kuring kerung.

“Har, apan kamari geus dibadamian. Urang téh rék nyaba ka jauhna, ka alas peuntas. Urang nyiar kasenangan di ditu!”

“Asa kakara ngadéngé kuring mah?”

“Aéh-aéh, apan geus dibéjaan ti tangéhna ogé. Urang téh rék nyaba ka ditu. Matak harita bapa omat-omatan, sing loba ngumpulkeun bekel. Sing bisa ngajeuhjeuhkeun pakeun sarta ulah natambuh waktu. Bekel ieuh, kudu mawa bekel!”

“Kumaha atuh, da kuring mah teu boga nanaon?”

“Keun baé, kitu wéh. Buru-buru, bisi katinggaleun ku kapal!”

“Saha baé nu milu téh?”

“Loba. Geus taruluy batur mah!”

Mani asa rurusuhan indit téh. Asana mah, henteu mandi-mandi acan. Da éta, Pa Érté mani ngabebereg, henteu méré pisan témpo. Kuring nepi ka poho, henteu ngonci heula imah, henteu maraban domba, atawa nitipkeun pakaya jeung tangkal samoja ka nu aya di lembur.

“Keun baé da engké ogé aya nu ngurus!” cék Pa Érté sajeroning leumpang.

Nepi ka palabuan, enya baé geus ngagimbung loba jelema. Rombongan ti lembur kuring, misah di beulah wétan. Pa Kuwu, Pa Olot, Pa Lebé, Ulis Odang, Hansip Oding, Bah Wirya, katémbong keur ngabaredega. Panonna neuteup ka tengah jaladri. Bangun nu keur nyawang pikahareupeun.

Kapal anu rék mawa kuring – teuing ka mana, da Pa Érté can kungsi ngécéskeun – geus ngajugrug di basisir. Kapal anu nya badag nya jangkung, asa can kungsi manggih tandinganana.

“Geus kumpul saréréa?” cék Pa Lebé.

“Parantos sigana mah,” Pa Kuwu nu ngawalon téh.

“Hayu atuh urang indit ayeuna!”

Kabéh asup kana kapal. Dipingpin ku Pa Lebé. Tapi anéh, ari barudakna mah henteu sina milu. Kalah ka diantep ngajanteng di sisi basisir. Katémbongna, maranéhna bangun sedih naker. Loba nu carinakdak. Malah kadéngé lapat-lapat, aya nu ngahariring lagu Pileuleuyan. Euleuh, geuning aya nu maca tahlil sagala rupa.

Basa hatong kapal disada, asa aya nu ngajedud dina jajantung. Nya di basisir ieu pisan, saniskara katineung baris diteundeun, biheung kasampeur deui.

Nepi ka ayeuna, sajeroning nangtung dina dék kapal, kuring bingung kénéh. Rék ka mana ieu téh? Saenyana, éta pananya bisa ditepikeun ka Pa Érté, atawa ka saha baé. Ngan can aya waktu nu rinéh. Sabab kabéh ogé, keur anteng narangtung bari nyawang cai laut nu ririakan kasorot bulan nu beuki pias.

Nu ngajanteng di dék kapal téh, nu keur ngalamun kawas kuring, jumlahna teuing sabaraha urang. Ngajajar heuleut saméter. Kawas nu dikomando, leungeun maranéhna nangkeup harigu. Sorot panon ka jauhna, teu ngiceup-ngiceup.

Moal boa, ieu kapal keur nyuruwuk meulah jaladri. Gancangna teuing sakumaha, geus teu karasa.

Pa Érté ngajanteng pisan gigireun kuring. Teuing iraha jolna, da tadi mah anu ngajanteng lebah dinya téh Pa Olot. Asa manggih kasempetan pikeun nepikeun kapanasaran, Pa Érte gancang ditoél.

“Pa, rék kamana urang téh?”

“Engké ogé apal sorangan!” walonna bari henteu ngarérét-rérét acan.

Ngadéngé jawaban kitu mah, angger baé lebeng. Poékeun. Nya kapaksa baé, keur saheulaanan mah, dijawab ku sorangan. Dumasar kana sawatara kajadian harénghéng di lembur.

Bisa jadi, pangna Pa Lebé saparakanca ngajak miang téh, lantaran kaayaan lembur geus henteu pikabetaheun deui. Paceklik nu panjang. Kurang dahareun. Pagebug. Loba kasakit. Taneuh nu angar. Matak rungsing jeung henteu tingtrim. Enya ari nineungna mah, napel kénéh dina angen-angen. Tapi naon anu karasa ku kuring, moal bina jeung maranéhna. Miang ti lembur pikeun nyingkahan rereged. Ngan anu matak héran téh, boh Pa Lebé, boh nu séjénna, kawas nu mentingkeun sorangan. Naha ari anak pamajikan henteu dibawa, diculjeunkeun kitu baé? Saha nu ngurusna?

Kituna mah, aya alesan maranéhna indit ninggalkeun lembur ogé. Alesan anu ku kuring karasa jeung karampa. Méh kabéh anu ayeuna keur nangtung dina dék kapal, papada boga bangbaluh hirup. Ninggalkeun pasualan di ditu, di lembur. Pasualan anu nepi ka maranéhna miang ogé, biheung geus réngsé.

Kuring leumpang lalaunan. Mapay-mapay jajaran jelema-jelema anu keur narangtung nyawang jaladri. Kuring neuteup Pa Érté. Dina panon Pa Érté katara aya nu ngembeng. Boa manéhna keur ingeteun ka pamajikanana, da basa ditinggalkeun téh keur meujeuhna bureuyeung. Atawa inget ka anak anu keur meujeuhna kembang buruan. Kuring apal pisan, hirup Pa Érté ti baheula ogé henteu manggih kamarasan. Imahna nu nenggang di tungtung lembur, nu geus déngdék ka kénca alatan dihakan umur. Cék béja, ti barang rumah tangga Pa Érté hayang ngoméan éta imah téh. Keun bae panggung ogé, weweg-weweg atuh. Tapi tepi ka ayeuna ogé angger baé. Henteu robah, henteu kaganti golodog-golodogna acan. Kalah ka pamajikanana ririwit. Mindeng gering jeung kurang kasabaran, pédah hirup Pa Érté taya menyatna.

“Hésé geuning hayang ngawangun imah téh, Jang!” cék Pa Érté harita, hareupeun Pa Lebé.

“Cék kuring mah, jieun heula tihangna anu weweg!” walon Pa Lebé.

Enya, kawasna mah, pangna panon Pa Érté nepi ka ngembeng ogé alatan inget ka dinya. Inget ka imah anu henteu kungsi kaoméan.

Kuring ngaléngkah deui. Bagean Pa Olot ayeuna mah anu diteuteup téh. Sarua, sarua pisan, dina panonna aya nu ngembeng. Malah leuwih ngembeng ti panon Pa Érté. Naha Pa Olot téh inget ka budakna anu minculak ti batur? Enya, Pa Olot téh geus masagi dina dunya barana mah. Ngan sapopoéna teu weléh ngungun alum. Komo saprak Si Unéd mangkat rumaja mah. Si Unéd anu kakocapkeun sakola ka kota, mindeng nyieun masalah anu matak wirang Pa Olot. Komo apan, Pa Olot téh jadi jelema anu dipikolot, picontoeun urang lembur. Kari-kari ayeuna dikotoran ku kalakuan anak. Enya. Si Unéd anu sok mabok. Si Unéd anu – cék Pa Olot – jauh tina agama. Si Unéd anu kungsi ngagadabah Nyi Imas.

“Aing téh henteu bisa mingpin kulawarga. Henteu bisa ngalelempang paripolah anak!” kadéngé Pa Olot gegerendengan. Nyaritana bangun hanjelu naker. Kawas bijil tina haté nu pangjerona.

Kuring ngaléngkah deui. Pa Kuwu ayeuna mah anu diteuteup téh. Sarua, sarua pisan, dina panonna aya nu ngembeng. Malah katémbong geus aya nu ngalémbéréh. Nyarakclakan. Murag kana dék kapal. Naon anu dipaké sedih ku Pa Kuwu? Asana téh taya cawadeunana. Tur kuring henteu kungsi nyaksian Pa Kuwu meunang bangbaluh. Salila mingpin désa, asa taya codéka nanaon. Malah kapaké pisan. Enya, ari kabeungharanana mah misah ti batur. Imahna ngajengléng. Kakocapkeun bulan hareup mah rék meuli mobil. Pakayana nu lubak-libuk, cék manéhna sorangan, lain hasil idek-liher di balé-désa. Tapi meunang meres késang, ladang dug hulu pet nyawa. Kari-kari ayeuna, Pa Kuwu ogé milu indit jeung Pa Lebé. Naha henteu lebar ninggalkeun pakaya, ninggalkeun pamajikan bahénol, ninggalkeun kasugemaan hirup?

Naon anu keur diimpleng ku Pa Kuwu, henteu kabaca saeutik ogé. Tapi sanggeus sakitu lilana didagoan, Pa Kuwu méré jawaban. Kawas nu surti, kuring téh hayang nanya kitu.

“Di dinya moal apal, naon anu keur jadi kabingung. Sabenerna, ku di dinya ogé bisa dijawab. Bisa dirarasakeun. Naon anu ku di dinya dipaké handeueul satutas ninggalkeun lembur?” pokna.

“Kuring mah henteu boga nanaon, Pa Kuwu. Imah geus rék runtuh, sawah jeung tegal teu boga. Ukur hiji anu dipaké hanjelu téh, kuring geus ngamomorékeun amanat Ema, miara tangkal samoja!”

“Lain, aya kénéh sajaba ti éta,”

“Naon?” kuring dangah, neuteup Pa Kuwu nu paromanna angger, teu riuk-riuk, teu némbongkeun robahna semu.

“Pikiran baé ku sorangan!”

Lebeng. Henteu kapikir.

Bagéan Pa Lebé anu diteuteup téh. Sarua, sarua pisan, dina panonna aya nu ngembeng. Malah lain ngembeng deui, nyurulung mapay pipi, mapay beuheung, parat nepi kana sukuna.

Pa Lebé, kuring apal pisan. Lalaki anu sapopoéna teu weléh basajan. Imahna lebakeun tajug, ukur kahalangan tangkal jambu. Pa Lebé anu tara leupas ti kopéah jeung – sakanyaho – tara ninggalkeun istigpar. Nilik kahirupanana mah, Pa Lebé henteu kasebut bisa usaha. Malah tepi ka kiwari, hirupna angger nyorangan. Pamajikanana maot, sapuluh taun katukang. Ti harita, kawas henteu boga deui niat rarabi. Sapopoéna idek-liher di tajug. Mapagahan barudak nu hayang diajar ngaji.

Padahal, naon anu dipaké sedih pikeun Pa Lebé mah. Miangna ti lembur, asana mah henteu ninggalkeun kabeubeurat. Atawa melang ku tajug, bisi euweuh nu ngurus. Bisa jadi, ngan éta-étana anu dipaké hariwang ku Pa Lebé mah. Inggis taya nu bisa neruskeun tapak-lacakna.

Henteu kaburu bisa ngawangkong. Sabab lir dikomando deui, anu ngajaranteng dina dék kapal téh arasup ka jero. Tinggal kuring ngajanteng sorangan. Satadina mah rék nuturkeun, ngan asa betah kénéh. Sabab bulan anteng maturan peuting, najan sorotna beuki pias. Cai laut angger ririakan. Kapal terus ngabiur, ngabiur teuing ka mana.

***

Transmigrasi.  Pindah ka alas peuntas. Néangan hirup jeung huripna. Di ditu, di tempat nu ayeuna rék dijugjug. Ukur éta anu aya dina ingetan kuring mah. Sabab rék ka mana deui, ari lain transmigrasi mah. Kawasna Pa Lebé saparakanca kapincut ku dongéng Mang Satibi baréto. Puluhan taun ka tukang, Mang Satibi kungsi indit ninggalkeun lembur. Anu séjénna mah, harita, kalah ka tingbirigidig diajak nyorang sagara téh. Ngan Mang Satibi anu  beunang disebut nékad. Inditna kadua pamajikan. Henteu mawa bekel nanaon. Heuleut lima taun ti harita, Mang Satibi nganjang deui ka lembur. Terus ngadongéng, kumaha senangna di alas peuntas. Cék dongéng Mang Satibi, di ditu téh manéhna geus bisa nyieun gedong, meuli motor, meuli sawah jeung tanah. Padahal pagawéan sapopoéna mah henteu hésé, ukur ngurus kebon sawit.

Pasti. Pa Lebé saparakanca, kaasup kuring, rék transmigrasi. Rék ngarobah hirup di ditu, di alas peuntas. Eukeur mah kaayaan di lembur geus teu pikabetaheun, katurug-turug kawasna mah ingeteun kana dongéng Mang Satibi téa.

Ngan anéhna, nu aya dina kapal, bet henteu nyaritakeun kaayaan di ditu, di tempat nu rék dituju. Kalah ka patingharuleng bangun ngadadak manggih kabingung. Malah aya ti antarana anu nepi ka luh-lah, kawas peunggas harepan. Ilaharna mah, lamun rék nyanghareupan kabagjaan – sebut baé kahirupan di alas peuntas téh kabagjaan – lain ngeluk tungkul siga nu bingung. Malah sakuduna béar marahmay. Taya salahna sapanjang jalan gogonjakan, seuseurian, patingcakakak sangeunahna.

Enya, kaayaan di jero kapal téh kalah matak sareukseuk. Di ditu, di dieu, pinuh ku nu ngadon ngalamun. Taya nu katangén ngobrol ngalér-ngidul. Taya nu katémbong melenyun udud. Maranéhna kawas nu jongjon jeung dirina séwang-séwangan.

Kapal téh terus nyemprung meulah jaladri. Geus henteu kadéngé sorana, awahing ku tarik. Ngan anéhna, geus mangbulan-bulan, henteu nepi baé ka nu dituju. Kalah ka pengeusi kapal lir nu beuki tagiwur. Beuki anteng ngalamun. Beuki jongjon jeung dirina séwang-séwangan.

“Rék iraha nepina ieu téh?” kuring nanya ka Pa Olot. Tapi ditanya ngadon ngeluk, bari kapireng sorana inghak-inghakan.

“Ku naon Pa Olot?”

Henteu ngajawab.

Nyampeurkeun Pa Érté, sarua henteu ngawalon. Komo ari Pa Kuwu mah. Hansip Oding, Ulis Odang, Bah Wirya, sarua ngabaretem.

Kapal angger nyemprung, teuing rék iraha eureunna.

Pangeusina geus loba nu inghak-inghakan. Malah terus careurik patarik-tarik. Ngaguruh sapangeusi kapal. Kuring bingung pipetaeun, naha kudu milu ceurik? Tapi kapal angger nyemprung. Angger teu soraan. Kuring kukurilingan, ka rohang nahkoda. Tapi taya sasaha. Kapal maju ku sorangan. Kawasna, nahkodana ogé keur milu ceurik.

Teuing meunang sabaraha bulan, maranéhna ceurik téh. Lila-lila, tina ceurik téh, jadi patinggorowok patarik-tarik. Kaasup Pa Érté, Pa Lebé, Pa Kuwu, jeung nu séjénna.

“Hayang balik deui. Gancang balik deui!” pokna.

Tapi kapal henteu eureun. Jajauheun nepi malik arahna. Asa ketir nénjo kitu mah. Kaasup kuring bet hayang balik deui. Sabab asa aya nu tinggaleun di lembur téh. Enya, asa aya nu tinggaleun.

“Moal, karah kumaha ogé, anjeun moal bisa balik deui!” aya sora ti gigireun, basa kuring keur nangtung ngumbar katineung dina dék kapal. Sora anu agem. Tur kuring kakara ngadéngé sora sakitu agemna. Basa dilieuk, aya nu maké baju sarwa bodas ngajanteng.

“Saha anjeun?”

“Pangeusi ieu kapal!”

“Enya, tapi naha bet nyampeurkeun kuring?”

“Pédah wé, katémbongna siga nu bingung!”

“Naha anjeun henteu milu ceurik?”

“Naon nu perlu diceungceurikan?”

“Itu geuning batur mah …”

“Enya, maranéhna ceurik hayang balik deui ka lembur. Sadetik wé cenah. Aya nu tinggaleun di ditu!”

“Kabéh aya nu tinggaleun?”

“Enya!”

“Kaasup kuring?”

“Bisa jadi!”

“Ké, ari ieu kapal téh rék kamana? Geuning henteu nepi baé?”

“Engké ogé bakal nyaho!” pokna bari terus ngaléos.

Kuring ukur bati ngahulengna. Asa teu kaharti. Nu gogorowokan beuki tarik. Sora Pa Kuwu mani pangtarikna.

“Hayang balik deui!” cenah. Enya, dipikir-pikir mah, kuring ogé asa aya nu tinggaleun. Pamustunganana mah sapamadegan jeung maranéhna : hayang balik deui.

Tapi kapal terus nyemprung. Teu beunang dieureunkeun. Kalah cimatana pangeusina terus maruragan. Ngamalir dina dék-dék kapal. Terus ngeyembeng. Beuki loba. Beuki pinuh. Pamustunganana kapal déngdék pinuh ku cimata. Terus déngdék. Pangeusina patingkocéak. Kuring hareugeueun. Kapal beuki tilelep. Saméméh karem, kuring bisa kénéh neuteup bulan nu beuki pias …

Saung Pangreureuhan, 2000

PURAGA TAMBA KADENGDA

Carpon Wébi Alisan

Teu hayang! Celengkeung deui, sora handaruan meupeus kakeuheul. Si Mamah nu bisaan ngolo téh. Keur kumaha baé kaayaan kuring, anjeunna mah bisa ngigelan rasa haté kuring. Siga ayeuna, nu keur keuheul awahing dipapaksa kudu ngajar. Ari guru téa, euy, lain tukang nganyam bilik atawa palika. Kasebut guru mah, di lembur kuring, tata-titi basa matak gumati, réngkak paripolah kudu dialah. Saeutik codéka goréng salilana. Teu siga garong nu bisa insap tur bisa hirup kumbuh deui sabihara-bihari. Teu gableg cedo kasebutna ari guru gawé cidra mah, cenah. Siga Kang Mumin ku kapaksa kudu ingkah sanajan karék sabulan ngajar di SD lembur kuring, teu pira pédah ngomong “anjing” basa titajong kana batu hareupeun ibu-ibu nu keur silisiaran. Tuh, maenya teu meunang nyebut “anjing”? Padahal aya bungkeuleukanana. Teu nyebut innalillahi atawa astagfirulloh sakali mah cik atuh. Si Entang nu sutan-sétan sapopoé gé taya nu nyaram. Pédah guru nu ngomongna? Tah! Éta salasahijina alesan kuring teu hayang jadi guru!

Éta gé dipisérab ku urang lembur mah, malah teu kudu mi­run seuneu ogé cipanas keur kopi-kopi waé mah sok nyampak. Kituna téh diwuwuh beuleum sampeuna. Atuh pabeubeurang mangsa mépés késang, datang ka imah téh dipapag citiis dina kendi. Kétang, éta gé nu lalagasan. Pareng solawatan dina peu­ting jumaah, sakadang guru mah sok diheulakeun tuangna. Éh, bareng kétang jeung nu mupuhuan du’a. Nu lian mah kapan berekah kabagéan hulu asin gé.

Si Mamah neuteup. Éta gé pedah kuring maling teuteup da ti tatadi ngan tungkul baé. Tungkul téh lain siga bolon nu diwarah ku kolotna, tapi nahan amarah nu méh paburisat. Sajongjongan mah hayang nakol si Bapa nu teu ngarti kahayang kuring.

“Keur naon atuh sakola luhur-luhur ari teu kapaké mah?” saurna. Ah! Ari teu kahatéan mah sakola hukum gé tungtungna mah aya nu jadi tukang ngoméan lédeng. Kacipta mun ku kuring diomongkeun.

“Hoyongna kumaha atuh Ujang téh?” Si Mamah mariksa deuih.

Kuring tungkul. Si mamah ngusap peupeuteuyan dibarung kanyaah nu leleb.

“Hayang di kota? Hah? Rék jadi naon?” Bapa ngocorkeun deui amarah.

Kuring teu wani némpas mun Bapa keur norolang. Aya nu nyungkelit gé disidem wé, tara ieuh kaluar. Kasieun tangtu nyampak mun paréa-réa omong, sieun doraka téa mah, sieun jadi matak mah, jeung nu deukeut mah sieun digaplok. Kapan teu meunang lin ngalawan kolot mah?

Paguneman téh ngan samet kitu poé harita mah. Aéh, kamari géto gé sarua, siga nu béak bahan caritaan. Padahal naon héséna mun ngobrol sual pulitik atawa harega nu nérékél waé. Ari ngamimitian nyarita téh sok méngkol deui kadinya. Teuing kumaha da si Bapa bisaan méngparkeun omongan.

Kuring jeung si Bapa barina gé teu pati deukeut, malah kuring dalit kénéh jeung si Jablay, ucing kameumeut. Tutas ngobrol, si Mamah sok nyampeurkeun si Bapa, teuing ngomong­keun naon. Kuring indit ka dapur mawa ucing tuluy ngerem manéh di kamar bari ngabudalkeun katugenah. Sakapeung mah asa sato nu bisa surti téh, najan méong deui méong deui ménta parab.

š{›

Panon poé meujeuhna dipaké moyan. Panyawah ti tadi geus arindit. Paré usum celetu, hamo kaheuleut sapoé ku patani mah. Keur matak resep nénjo cenah. Nu ngaliwat ka hareupeun imah ukur pamuda-pamuda pangangguran nu taya gadag. Motor bahro patarik-tarik sora knalpot, ngagerung ngagebah récétna manuk nu cinutun dina dahan-dahan tangkal. Hayam bikang nu kokotak waé kasimbeuh kekebul motor. Si belegug téh, mani taya ras-rasan sora motor téh!

Kuring jongjon nyanghareupan cikopi, dibaturan udud. Hiji-hijina kaayaan nu matak nyugemakeun haté téh ngan ieu-ieuna. Lian ti éta mah sangsara!

“Jang, mumuluk heula,” sora si Mamah.

“Engké wé,” cekeng téh. Leungit harti ilang dangiang atuh cikopi panas kasilih ku sangu mah!

Sawangan ngahaja dikencar ka alak paul, nuturkeun haseup roko nu ngelun, tuluy ngagibeg katoél angin hiliwir. Pikir digendir sina iang ninggalkeun bantal nu pinuh ku dahdir. Nyawang mangsa nu meureun kaanjang, kabayang sagala rupa nu salila ieu ngan aya dina kahayang. Meureun teu kudu ngalamun ngahurun balung di dieu. Gawé kapaké, gajih teu jadi rerewih. Hirup cukup hurip lantip. Beu, kahayang geus nepi ka bulan, ari awak ngaréngkol gé. Garo-garo teu ateul tungtungna mah.

“Hoyongna kumaha atuh?” Si Mamah mariksa deui. Udud nu tinggal puntung didedetkeun kana asbak.

“Pokona mah tong jadi guru. Titik!”

“Naha? Ieuh, kacida mulyana jadi guru téh. Sugan wé kaangkat atuh darajat kulawarga urang téh.”

Kuring olohok ngadéngé caritaan si Mamah. Heuheuy, enya kitu? Kuring wani taruhan nu ngangkat darajat mah iwal ti hiji, duit, dua duit, tilu duit. Jadi guru gé ari balangsak mah tetep wé ngantay miharep kartu miskin. Mun geus kitu naon bédana jeung tukang ngala suluh? Atawa purah ditutah-titah? Guru mah hésé néangan lolongkrang niat curaling. Bati ngajualan buku bari maksa gé ngan cukup maseuhan tikoro, teu nepi kana beuteung. Maenya digajih leutik tapi élmu dina uteuk nu sakitu mahalna dimurah-maréh, kacida teuing! Bet éléh ku nu baramaén, ngan modal dampal leungeun sapoé meunang limapuluh réwu! Pasualanna lain rido atawa henteu, tapi ajén. Piraku cabé sakintal dibayar lima rébu perak? Peurih!

“Kaangkat kumaha, Mah?” kuring hayang nyaho sawangan si Mamah.

“Enya, urang téh bakal dipihormat, moal aya nu ngajejeléh.”

Kuring weléh teu ngarti.

Naha si Mamah tara nongton tipi kitu, di dayeuh, dina sinétron, jihat nu ditingalikeun tina guru téh belegug, boloho. Moal lila gé pikiran kitu téh bakal nepi ka lembur. Urang lembur ayeuna téa hayang sagala kota. Hayang jadi masarakat madani cenah. Hayang katempo teu kuuleun mun anjang-anjangan ka kota, béh dituna hayang jadi urang kota. Baréto onaman urang lembur pengkuh kana adatna, ayeuna mah kapan di Baduy gé geus rada ngota. Komo ieu lembur téh lain Kanékés!

“Teu kahatéan,” ngan sakitu nu kedal.

“Ih, jalankeun wé heula. Biasa sabab dipaksa, pan?”

Kuring ukur gideug.

“Atuh naon bédana Ujang jeung si Entang, si Janu ari kitu mah?”

Har, nya béda atuh! Kuring mah lulusan Jurnalistik, si Entang jeung si Janu mah ngan semet ngalamot bangku SD. Écés, pan? Maenya disaruakeun. Capé atuh sakola saluhur-luhur ngan disaruakeun jeung tukang ngangon.

Padahal kahayang mah teu gedé, ngan hayang nyiar cabak di kota. Kagok, bubuhan ti leuleutik jauh ti kolot ayeuna asa salah cagap pédah saimah. Geus biasa ieuh teu disimbutan kanyaah si Mamah, ditangtayungan raga si Bapa. Ngan nya ari si Bapa mah keukeuh sangkan kuring cicing di lembur, teuing honéng pédah tiluwelas taun teu saimah, teuing pédah si Bapa nu umurna tunggang gunung kudu dibaturan. Kuring gé can bisa nangtukeun léngkah ka hareup mun ulukutek di lembur. Éta gé lain teu hayang, ngan hawa kota najan pinuh kokotor geus nyaliara.

Mun seug di kota tempat baheula kuring kuliah aya pagawéan, meureun poé ieu moal aya di dieu, lembur singkur mandala singkah. Orokaya, geus sabaraha puluh lamaran asup ka pausahaan-pausahaan hiji gé taya nu nyanggut. Acan kétang, piraku ari euweuh mah.

Kereteg haté geus masagi rék bubuara di lembur batur, katambah haté mah aya waé di ditu. Sakumaha heurasna pamadegan si Bapa, kuring keukeuh kudu nurut kahayang sorangan. Hayang néang pagawéan ingkig sorangan, capé sorangan, sangkan kuring reueus ku hasil késang sorangan. Usum kitu ngasupkeun kulawargana ka kantor tempat digawéna? Ningali bangsa urang kieu ogé mah, enya, meureun. Sukur ari becus, da ninggang teu belulna matak ngarugikeun batur. Maenya deuih kuring nambahan ngarurucah nagara nu keur meujeuh sagala samporét?

“Émutan deui nya sing tenget, nya?” cék si Mamah bari ngusap sirah.

Kuring ngaluarkeun deui roko sabatang tuluy diseungeut. Nu balawiri ngan barudak  SD nu kakara balik ti sakolana.

š{›

MUN ningali deui buku-buku catetan baheula jaman SD, sok seuri sorangan. Ngumbar lamunan mangsa irung kacocok lého, beuheung pinuh ku daki, atawa suku nu bonténgeun. Mun nénjo karét geulang minuhan leungeun, si Bapa sok narik dua siki tuluy dijeprétkeun. Peureus. Geus kitu bagéan si Mamah nu ngupahan. Kahéman si Mamah nu natrat dina haté hamo ilang. Tug nepi ka kiwari umur lima likur kanyaahna teu kendat-kendat. Rajeun pajauh, tapi kanyaah indung ka anak teu unggut kalinduan. Basa mimiti ninggalkeun si Mamah, harita téh rék sakola di lembur Mang Handi, si Mamah méh gogoakan semu beurat papisah jeung kuring.

Ceuk si Bapa mah kuring budak baong. Teuing kumaha patokan si Bapa nu disebut baong téh. Piraku ari gelut ngabéla ucing nu dibabukan kaasup baong? Atawa ngababuk sirah Mang Sueb ku panakol kohkol sabab manéhna nyebut si Mamah ungkluk disebut baong?  Teuing ah!

Lembur nu baheula éndah kiwari geus robah. Tatangkalan sisi jalan jeung rupa-rupa sato di leuweung ayeuna mah tinggal waasna. Geus taya paninggaran nu baheula disebut jawara kahot, taya huma nu cenah tatanén pituin sélér urang. Matak teu betah.

Pon kitu pikiran urang lembur ayeuna geus robah. Aya mangpaatna éta gé, tapi teu saeutik mudaratna. Pola pikir nu atah, kagok, kota henteu lembur geus teu merenah. Sagala rupa nu dipaké sapopoé, ayeuna mah kudu ngota. Ti mimiti kada­haran nepi ka baju nu nyangsang na awak. Leuheung mun kabedag, da loba nu bébéakan sagala dijual.

Keur kuring, ah, kop téh teuing! Nu matak keukeuh hayang di kota téh kieu. Di lembur gé pikiranana mah hayang dayeuh, naon héséna sakalian cicing di kota!

Hiji poé kuring digeroan ku si Bapa.

“Diuk. Ayeuna mah pamungkas wé ti bapa mah. Kahayang nu sabenerna kumaha Ujang téh? Teu betah cicing di lembur sorangan?” sidik si Bapa téh apaleun, na maké tatanya.

“Pasualanana sanés betah teu betah, Pa. Tapi, bisa sareng teu bisana. Naon atuh palajaran nu pantes diajarkeun ku abdi? Da mun di sakola diajarkeun jadi wartawan, mangga téh teuing. Kapanan teu aya…”

“Éta mah bisa diusahakeun,” si Bapa motong, “Loba ieuh guru nu ngajar lain palajaran nu disuprih keur kuliahna.”

“Tah éta, Pa,” kuring ngawani-wanikeun manéh, “Nu matak kualitas atikan di urang kacida tinggaleunana téh, éta salah sahijina. Seueur guru nu ngajar palajaran bari manéhna sorangan teu pati apal kana palajaranana. Enya gé tiasa bari dijalankeun, ngan tangtos moal timus upami sangu mah.”

“Nyaho ti mana manéh? Geuning loba nu junun?” pasemon si Bapa semu ambek.

“Enya pan sanggem Ujang gé seueur, henteu ari sadayana mah. Da seueur nu junun alatan kulawarga atanapi lingkungan­na, sanés ti sakolana. Sakola di urang mah seueur ogé nu ngang­gap sakadar butuh salambar kertas kanggo ngalamar. Éta gé teu lepat, da ahirna mah éta nu dijugjug. Mung margi teu timus téa janten di urang mah kualitas pagawé téh angger wé kitu. Bapa gé uninga panginten cék berita bangsa urang mah tinggaleun utamana dina kaélmuan.” asa kaasupan jurig kuring nyarita kitu.

“Éta mah lain salah guru atuh, budakna wé nu teu ngarti.”

Kuring ngarénghap panjang.

“Tiasa waé. Ku naon atuh budakna teu ngarti? Kapan tiasa waé alatan guruna nu teu masagi élmuna atanapi cara ngadugikeunana nu lepat…”

“Maneh téh nyalahkeun guru-guru manéh atuh kitu mah?”

Gunem catur geus rada ngalantur. Tapi si Bapa siga nu panasaran pédah kuring (kakara) nyarita siga kitu. Teuing nyoba atawa mémang si Bapa keukeuh kana kapalayna.

“Henteu. Malah Ujang mah untung tiasa sakola dugi ka paguron luhur. Éta téh kumargi kapungkur dijurung ku guru-guru, dugi ka Ujang maksa ka bapa Ujang kudu kuliah. Tapi si Entang nu baheula sok juara kelas geuning semet kelas opat. Teu kedah madungdengkeun pasualan ékonomi da abdi mah yakin sabenerna masarakat urang mampuh nyakolakeun anakna dugi ka SMA waé mah. Mung kasadaran nu janten pasualan. Upami dicukcruk galurna mah panginten alatan teu merenah diajarna.” kagok asong kuring cacarita. Keun baé teu nyambung gé, nu penting mah hayang mudalkeun eusi haté.

“Geus. Karep manéh wé ayeuna mah.”

Ti harita si Bapa tara tatanya perkara éta. Tara nanya kétang, ari teu penting-penting teuing mah. Taya basa-basi nu ilahar. Enya gé teu pikalucueun, ayeuna mah geus taya bojég. Jungkrang asa beuki longkéwang antara kuring jeung si Bapa, kakaitan budak jeung nu jadi bapana meh teu karasa aya. Ngan si Mamah nu angger téh.

Haté ngarasa simpé ayeuna mah. Simpé kanyaah, simpé paliré ti si Bapa utamana. Kaayaan di imah teu béda jeung lembur nu kakara didatangan. Cagap asa beuki salah,  sakalieun paadu teuteup jeung si Bapa sok langsung ngabalieur. Sabener­na si Mamah apal, ngan teu wasa mudalkeun kekecapan ka si Bapa nu pamadeganana geus ngagurat batu.

Ayeuna kuring sok nyorangan di kamar atawa di Cisawér, wahangan tempat pangulinan baheula. Indit isuk balik soré, teu sirikna pagawé kantor. Mun kongang mah sajungjungeun hayang ingkah harita ogé ti lembur, ngan orokaya kapanan keur udud sapopoé ogé sok nyocéng tina bungkus roko si Bapa. Bet kapikiran teu hayang digawé ayeuna mah, geus horéam mikiran itu-ieu jeung sangeuk ungkag-ingkig.

Ningali polah kuring nu kitu, si Mamah sok ngangluh. Lingsem pedah anakna nu sarjana teu baranggawé. Éra ku ta­tang­ga majar anak nu pangdipikanyaahna nepi ka poé ieu can bisa makaya dirina sorangan. Beu, sugan téh lulus kuliah bakal pitingtrimeun. Horéng pasualan kahirupan nu sabenerna kakara dimimitian.

***

“BARUDAK, eusian LKS-na. Bapa aya rapat di kantor dinas.” kuring mérésan buku nu patulayah dina méja. Sanggeus rada jauh ti kelas, hawar-hawar kadéngé barudak sarurak.

SUPTAPADA

Carita Pondok DADAN SUTISNA

(DIAH datang ka kontrakan basa kuring keur ngahurungkeun komputer. Kagok, manéhna terus dititah saré.)

Matak gogodeg nénjo beubeunangan Collen Sire. Beuki engeuh, pangaweruh téh tangéh kénéh ka bisa mapakan manéhna.

Animasi nu cenah meunang ngadekul sabulan campleng téh teu burung ngabetot imajinasi. Lebah ngimpleng sétting, katémbong Collen beunghar ku reférensi. Pangpangna dina ngagambarkeun kaayaan dunya abad ka-14, najan bisa jadi henteu persis kitu.

Éndingna deuih nu matak ngangres téh. Haté lir nu digenyot, asa dibawa ka alam mana boa. Basa Nyi Putri newekkeun patrem kana angenna, gambar nu dicokot téh tina cangkéng nepi kana suku nu ditilaman ku jukut garing. Getih patingkareclak maseuhan lemah. Ti dinya gambar zoom out, Nyi Putri ngarumpuyuk. Beuki jauh, katémbong amparan bugang nu patulayah. Beuki jauh, layung hurung ngarérab langit, tuluy fade-out kana warna hideung.

Cursor mouse ngajorélat kana tombol exit. Teu kungsi sadetik, nu katémbong dina layar monitor ukur wallpaper. Diteuteup sajongjongan mah. Dina layar monitor asa ngalangkang kénéh animasi beunang Si Collen.

(Diah ngulisik, ngarérét. Panonna ceuleuyeu. “Kumaha atuh, Kang?”)

Mimiti wanoh jeung Collen téh basa milu aub dina panglawungan website were-here, salah sahiji situs di internét nu sok dipaké adurényom ku programmer di sakuliah dunya. Collen Sire, cenah mah urang Éropah nu matuh di Amérika, weruh pisan kana seluk-beluk program komputer, pangpangna ngeunaan téknologi animasi tilu diménsi. Basa dikiriman é-mail, diajak wawanohan, manéhna gasik ngajawab, malah ngajak chatting sagala rupa. Nya ti dinya mimiti ngobrol ngalér-ngidul téh.

(Diah cengkat. Baeud.)

Nu matak kayungyun, najan sapopoéna ngagugulung script program nu sagemblengna maké kodeu logika, Collen ngahargaan pisan kana titinggal para karuhun. Cenah karesepna téh ngoléksi barang-barang kuno, atawa naon baé titinggal mangsa bihari.

“Biheung aya urang mun euweuh karuhun. Nu ngalalanyah téknologi gé apan karuhun urang,” pokna, hiji mangsa. “Titinggal karuhun téh surahaneun urang. Di nagara kuring mah, nalungtik paradaban bihari téh jadi proyék nomer hiji.” cenah, bari barabat manéhna nyebutan panalungtikan nu keur dihanca ku pamaréntah jeung para ahli di nagarana. Enya, da manéh mah cicing di nagara beunghar, cék haté. Tong boroning keur kapentingan bangsana sorangan, dalah nyieun website all-languages, nu bisa narjamahkeun sakur basa di sakuliah dunya gé apan dikeureuyeuh. Tangtu modalna henteu saeutik.

Collen terus nanyakeun kaayaan di Ttatar Sunda. Sajarahna, jelemana, nepi ka mojang-mojangna. Geus nyahoeun sabagian mah, pangpangna tina katerangan nu dimuat dina énsiklopédi digital kayaning britannica, encharta,  atawa ancient world nu husus ngamuat sajarah purba.

Manéhna nanyakeun, naon baé titinggal paradaban bihari di Tatar Sunda téh? Ku kuring dijawab, sajarah Tatar Sunda dialamatan ku kapanggihna sawatara naskah kuno. Sawaréh geus ditalungtik ku para ahli filologi, tapi nu can kacabak gé réa kénéh.

“Téknologi bisa mantuan keur ngaguarna…” pokna, ngahatéan. “Kuring ngama’lum, di nagara anjeun mah panalungtikan masih kénéh maké padika nu konvénsional. Mun di nagara kuring mah, naskah kuno nu ngahunyud téh tangtu moal diantep kitu waé…”

(Diah neuteup. Biwirna ngawed. “Kumaha atuh, Kang?”)

“Sanés diantep, tapi dikeureuyeuh…”

“Tapi nembé ngalibetkeun filolog wungkul, sanés? Saha deui nu titén kana éta naskah salian ti filolog? Teras, naskah nu tos ditarjamahkeun téh dikumahakeun? Naha mung janten dokuméntasi sajarah, ditalungtik leuwih teleb, atanapi dikumaha?”

(Diah neuteup kénéh. Leungeunna ngebugan bantal.)

“Rupina teu acan dugi kana waktos baé…”

Collen bangun nu panasaran, malah hayang nyaho siga kumaha naskah Sunda kuno téh. Ku kuring dikiriman vérsi digitalna, kaasup nu geus ditarjamahkeun. Manéhna bangun kataji ku sempalan Pasunda-Bubat, da terus tetelepék, malah ménta tulisan-tulisan nu patali jeung éta.

Teu nitah teu sing, basa manéhna nyieun rékonstruksi Perang Bubat téh. Tapi teu burung olohok nénjo hasilna.

(Diah ngageuri. “Opat sasih, Kang…!”)

Internét disambungkeun deui, gasik muka Program Messenger. Collen geus online.

“Well done… saé pisan!” cékéng téh sanggeus mencétan keyboard.

“Nuhun!” mani gancang dijawab.

“Nganggo program tridi nu mana?”

“Ngadamel sorangan programna, teu aya icalan. Diical mah sok seueur nu ngabajak…” dina tungtungna titik maké smile, gambar sirah budak keur seuri. “Pilem-pilem animasi beunang urang Amérika, programna seuseuseurna mah ngadadak nyieun. Nu mawi hésé diturutanana. Urang Amérika langkung punjul dina ngawasa program komputer, margi aranjeunna mah gaduh kakeyeng sangkan hasil gawéna teu wawayagon. Bill Gates, enya gé pausahanana sok pada nyebut monopolis, tapi titén kana poténsi manusa di sakuliah dunya. Nu didamel di microsoft téh barudak jenieus ti unggal nagara. Rupina ti nagara Sadérék gé aya…”

“Donlod-na langkung ti sajam geuning, horéng file-na ageung pisan,” ngahaja méngkolkeun obrolan.

“Kantenan. Nu dikintunkeun nganggo résolusi pangluhurna, ngarah gambarna langkung écés. Sanés, éta téh leres kajantenan?”

(Diah beuki ngageuri. Kamar kontrakan geus simpé. “Iraha atuh, Kang?”)

“Leres henteuna mah teu terang. Mung di tatar Sunda mah tos sabiwir hiji. Pasunda-Bubat, sok disebat Perang Bubat…”

“Nanging sigana panalungtikan éta kajadian teu acan asak, maksad téh… teu acan dugi ka ngahasilkeun kacindekan émpiris. Naskah nu dikintunkeun ku anjeun, nu jadi bahan rujukan kajadianana Perang Bubat, teu acan masihan gambaran kajadian nu sanyatana. Sanés hartina urang ulah percaya kana éta naskah, nanging saéstuna naon nu ditulis ku jalma bihari téh guareun urang ayeuna, kaasup kajadianana Perang Bubat.”

“Maksadna?”

“Kuring ngadamel animasi Perang Bubat, sangkan anjeun mikir…”

“Sangkan mikir nyieun pilem Perang Bubat? Nurutan di nagara anjeun nu saban kajadian teu weléh dipilemkeun?”

“Sanés kitu. Tapi sabada ningal animasi beunang kuring, meureun anjeun boga pamanggih séjén, salian ti nyebut well done téh. Kahayang kuring, anjeun ngiritik bébéakan…”

“Naon nu kedah dikiritikna. Di nagara anjeun sagala reférensi nu aya di dunya geus nyampak. Lebah nyieun karakter urang Sunda bihari, beungeutna, pakéanana, leumpangna, cék kuring mah geus siga. Kuring yakin anjeun lain saukur maca naskah ngeunaan Perang Bubat, tapi néangan bahan séjénna…”

“Mun kuring nyarita yén kuring teu percaya kana kajadian Perang Bubat?”

“Hartina anjeun teu percaya kana sajarah, kana titinggal paradaban bihari.”

“Naon nu ku anjeun bisa ditémbongkeun keur ngayakinkeun kuring?”

“Apan geus dikirim naskahna!”

“Can cukup. Naskah mah cékéng gé guareun kénéh. Pararaton jeung Carita Parahyangan, ditulis ampir dua abad sabada kajadian Perang Bubat. Hartina meunang dua abad mah sempalan Perang Bubat téh ukur jadi gunem catur jalma-jalma mangsa harita. Sakitu gé aya nu leukeun kénéh mindahkeun kana tulisan. Kuring ngahaja mangnyieunkeun rékonstruksina, ngarah dina haté anjeun timbul sababaraha pertanyaan, nu jadi pangjurung anjeun atawa saha baé keur nalungtik éta kajadian leuwih teleb.”

“Naon nu kudu ditalungtikna? Téknologi komputer can bisa ari ngadatangkeun deui kajadian mangsa bihari mah. Sok ku anjeun jieun script-na, sangkan waktu bisa mundur tur urang nyaho kana kajadian nu saenyana.”

Mun keur adu-hareupan mah, sigana manéhna téh nyakakak. Dina layar monitor katémbong gambar sirah budak keur ngagakgak.

(Diah ngaléndé. Paromanna alum. Milu nyekelan mouse. “Mun ningal kasur nu itu, abdi mah sok émut ka lalakon bihari…”)

“Lain ka dinya maksudna. Paradaban bihari téh diguarna henteu cukup ku macaan naskah. Upamana, anjeun tangtu nyaho yén aya bangsa-bangsa nu diancurkeun, terus sempalanana dicatet dina kitab suci. Dina al-Qur’an disabit, Kaum Luth di Kota Sodom diancurkeun lantaran pangeusina méngpar tina ajaran agama. Éta katerangan jadi pamiangan para ahli keur ngayakeun panalungtikan. Nepi ka manggihan bukti-bukti arkéologisna. Cék logika, lian ti hukuman Pangéran téh, Kota Sodom nu diwangun panceg luhureun gurat téktonik, méré kamungkinan ayana lini nu rohaka. Handapeun Kota Sodom pinuh ku gas métana nu babari kahuru, méré kamungkinan kajadianana gunung bitu. Hartina, urang bisa manggihan bukti-bukti logisna…”

“Terus anjeun nitah kuring indit ka Bubat keur néangan bukti-bukti arkéologis? Beurat sigana… ongkoh éta mah lain pagawéan kuring. Geus réa deuih arkéolog nu mondok moék di Bubat téh…”

“Enya, ngan cék sawatara tulisan nu ku anjeun dibikeun, Perang Bubat masih kénéh nimbulkeun pro-kontra. Cék ieu kajadian, cék itu henteu. Ku nu hiji ditembrakkeun, ku nu hiji deui ditutupan. Bisi jadi lantaran aya pakaitna jeung aib mangsa bihari. Tur anjeun aya di pihak nu percaya kana éta kajadian…”

“Geus réa buktina…”

“Enya, tina naskah téa, pan? Ka dituna mah diwawaas. Dipasieup ngarah tragis. Kuring nu geus mulak-malik éta naskah, bisa waé nepikeun pamadegan. Upamana, kuring nyebutkeun yén saenyana aya hiji perjurit Pajajaran nu salamet. Manéhna terus nyamur, ngarah teu kapanggih ku urang Majapait. Anjeun nyaho, naon sababna Diah Pitolaka maéhan manéh?”

(Diah nangkeup. Tipepereket. “Tos tilu sasih abdi teu ka kampus, isin… Kumaha skripsi Akang, tos dugi ka mana? Sing énggal réngsé atuh, Kang…”)

“Kuciwa, tugenah, maténi diri demi nanjeurkeun Pajajaran…”

“Mun saenyana aya kajadian nu leuwih tragis, kumaha?”

“Maksud anjeun?”

“Upamana, maténi diri téh lain saukur kuciwa jeung tugenah, tapi…”

Manéh nulis maké simbul, tapi kuring nyaho hartina.

(Aya nu ngeclak tina panon Diah. Kana taktak. “Kang, putusan téh apan kacida pentingna…”)

“Digadabah? Digadabah ku perjurit Majapahit? Anjeun teu boga hak pikeun méngkolkeun sajarah!”

Késang mimiti renung. Ngaragajag saawak-awak. Mun aya hareupeun mah hayang sabekbekkeun nonjok Si Collen nu geus mangtaun-taun jadi sobat chatting.

(Leungeun Diah nyampay dina taktak. Beuki murubut cai tina panonna. “Akang bisa nyumput sotéh, tapi dina awak nembrak pisan. Kajeueung, Kang, ladang ngésang peuting mangsa bihari téh. Tilu sasih abdi teu ka kampus…”)

Collen idel heula sakeudeung. Siga nu méré lolongkrang keur ngarénghap. Teu lila ngurunyung deui. Lain saukur ngirim hurup, némbongkeun potrét deuih, ngajeblag dina rohangan chatting. Potrét hiji perjurit nu samakta ku pakarang.

“Naon maksudna?” cékéng téh, ngahaja ditulis ku maké hurup ukuran 30 point, sugan manéhna engeuh yén kuring keur guligah.

(“Énjing nya, Kang. Balaka wé ka Apa, piraku teu narima…”)

“Rékonstruksi perjurit Pajajaran nu teuneung ludeung. Meunang ngawawaas ti nu naskah nu ku anjeun dibikeun… Rék nempo gambar Pitolaka?”

(Diah nginghak kénéh.)

“Teu kudu! Tapi kuring sapamadegan, yén urang perlu deuih néangan bukti-bukti émpiris keur nyindekkeun hiji kajadian téh,” bari panon ngulincer ka sabudeureun kamar, néangan barang sabangsaning patrem. Bedog nu ukur dipaké hiasan ngagawing kénéh dina dingding.

“Bukti émpiris Perang Bubat mah apan geus aya…”

“Can aya!”

“Tapi hiji waktu bakal aya!”

(Diah ngageblug kana kasur.)

“Énding animasi beunang kuring téa, cék anjeun kumaha?”

“Alus, alus pisan… tragis…” idel sababaraha jongjongan.

“Kira-kira kitu meureun nya, kajadianan téh?”

(Diah ngajerit. Kaméra dina panon nyokot angle tina cangkéngna kana ubin. Ukur ngarekam sababaraha keclak. Ti dinya mah terus fade-out.)

Bari ngahégak, ngarérét kana layar monitor. Collen geus offline.***